ДЭЛ ХӨНЖИЛ УУЛЫН ИВЭЭЛ БА ГЭСГЭЭЛ

Дэл Хөнжил бол Хөвсгөл шиг сайхан байгальтай биш боловч очсон хүнд өндөр сэтгэгдэл үлдээдэг нутаг.
Олон алдартны өлгий гэгддэг Дэл Хөнжил уул нь хажуудаа төрж өссөн байтугай зорьж очсон хүмүүст хишиг буянаа харамгүй хүртээдэг нутаг.

Сүүлийн нэг жилийн жишээн дээр ганц нэгийг дурдая. Монголын археологийн бурхан эрдэмтэдийн нэг ШУ-ны гавьяат ажилтан, доктор профессор Цэвээндорж гуайг “Сэмүүн”-ий Баяр хэрэг болгож дагуулж очсон, дараахан нь олон жил хүлээсэн “ШУ-ны академич” цолоо хүртсэн, залуу яруу найрагч Норовын Гантулга, Пэрэнлэйн Нямлхагва хоёр очсон, дараахан нь тэд төрийн одон хүртсэн, Сэмүүний хэмээх Банзрагчийн Баяр баримтат кино хийхээр сэтгэл зүтгэл гарган очсон, дараахан нь тэр дэлхийн киноны оргилууд цуглардаг алдарт Каннын кино наадамд урилгаар оролцсон, Дэл уулын хадны зургаар бүжгэн жүжиг тавьсан бүжиг дэглээч Энхгэрэл Гавьяат цол хүртсэн, Гонгоржав гуайн чулууны үзэсгэлэнгийн, Аким гуайн ном хэвлүүлэх санхүүжилт нь амархан бүтсэн гэх мэт жагсаалт гаргаж болно. Ингэж сайн санаж, хэрэг болгож очсон хэн болгонд манай нутаг “сайн санааны үзүүрт шар тос” хүртээдэг нь үнэн.

Бас ширүүлэхээ хүрвэл ширүүлдэг. Ер нь Монголын зарим уул хайрхан догширохоо хүрвэл догширдогийг мэдэх нэг нь мэднэ. Ер нь үүнийг хүн болгон ялангуяа аялал жуулчлалаар хөдөө их явдаг хүмүүс санаж явах ёстойг дашрамд дурдая.
Уул хангай ширүүлдгийн жишээг Дундговийн Луус сумын Сариг хайрхантай холбогдох нэгэн түүх байдаг тухай хэд хоногийн өмнө хальт бичсэн. Олон хүн коментоор энэ тухай тодруулахыг хүссэн. Энэ түүх бусдад сургамжтай хэдий ч дэлгэрэнгүй бичиж болохгүй шалтгаан бий.
Сариг хайрхан бол байгалийн сайхан хосолсон, хажууд нь олон сайхан хүмүүс төрж өссөн, хүн малд ээлтэй сайхан нутаг юм билээ. 1960-аад оны сүүлээр энэ хайрханаас нэгэн олдворыг музейд шилжүүлэн авсан болон авах шийдвэр гаргасан хүмүүсийн хувь заяа эмгэнэлтэйгээр дууссан тухай гашуун түүхийг Дундговийнхон ам дамжин ярьсаар ирсэн. Олон хүний мэдэх ганц жишээ гэхэд 1970 онд Аймгийн даргын жолооч санамсаргүй буу алдаж даргаа бүрэлгэсэн харамсалтай явдлыг үүнтэй холбож ярьдаг.

Дэл Хөнжилд хууль цааз зөөлөн байх үед Хонгор хайрханы энгэрт аргаль агнасан хэн гуайнх ганц ч малгүй болж хоосорсон, мөн авласан чонынхоо арьсыг мөнгө болгохын тулд долоон залуу Хайрханд ил харагдах газар чоно шулснаас тэр шөнөдөө хот уруу нь /тэр шөнөдөө долоон айлын хот уруу шүү/ чоно орж малыг нь барьсан тухай ойрмогхоны гашуун түүх бий.

Мөн тун ойрын жишээ гэхэд саявтар дарга голдуу хэдэн хүн олз хайн гаднынхантай нийлж Дэл ууланд очиж буухад уул ус, тэнгэр хангай нь халах шуурах, хангинах жингэнэх... гэх мэтээр хөнгөхөн дөнгөөд буцааж байх жишээтэй.
Манай нутаг бол сайн санасанд нь сайхан ханддаг, догшин хандсанд нь догшин ханддаг өвөрмөц нутаг.
Бичээчийн Батмөнх.

2017-09-15

ДЭЛ УУЛ НЬ ЭЕРЭГ ЭНЕРГИ ХУРИМТЛАГДСАН НУТАГ

Дундговь аймгийн Өлзийт сумын баруун өмнөд хэсэгт байдаг Дэл, Хөнжил гэж хоорондоо ойрхон зэрэгцээ орших хоёр уул бий. Гаднаас нь харахад хаана ч байдаг л нэг бэсрэгхэн уул. Нутгийнхан нь Хөнжилийн хяр, Дэлийн хяр л гэдэг. Гэхдээ энэ хоёр хярд ялангуяа Дэлд гайхамшиг их бий. Дэл Хөнжилийн аль алиных нь багахан хэсэг Өмнөговийн нутагт ордог юм. Дэл Хөнжилийн баруун үзүүрийн дунд хэсэгт нутгийнхны шүтээн болсон Баянхайрхан, зүүн талд нь Буурал Угалз гэж өвөрмөц тогтоцтой хоёр уул бий.
Баруун зүгээс Хонгор гэдэг үзэсгэлэнт эмэгтэй говьд байгаа Угалз хэмээх хүнтэй ханилахаар ирж яваад ойртож ирээд хартал буурал толгойтой хүн байсан тул “Би ийм хөгшин хүнтэй суухгүй, дээл хөнжилөөрөө хучаад энд үүрд суулаа” гэснээс үүдэн Дэл Хөнжил гэсэн нэртэй болсон домогтой.
Дэл Хөнжил бол хадны зураг, булш, хиригсүүр, гэрэлт хөшөө зэрэг түүх соёлын дурсгал элбэгтэй, байгалийн сонин тогтоц олонтой, аргал, янгир, хар сүүлт зэрэг ан амьтантай, эмийн төрөл бүрийн ургамал элбэгтэй эко системийн хувьд нэлээн ховорт тооцогдох өвөрмөц нутаг.
Дэл, Хөнжилд төрсөн болон тэндээс гарвалтай хүмүүс өөрсдийгөө Улзын буриадууд, Хөвсгөлийн дархдууд, Алтайнхан гэдэг шиг Дэл Хөнжилийнхөн гэдэг. Энэ нутагт төрөгсөд аль ч үедээ ухаалаг, оюунлаг, ажилсаг, онцгой авьяас чадвартан элбэгтэй байсан тухай ард олны дунд үе дамжин яригдаж ирсэн домог, хууч яриа элбэг байдаг. Зөвхөн бидний мэдэх сүүлийн 100 жилд энэ нутгийхнаас төрж гарсан алдартнууд гэхэд МУ-ын тусгаар тогтнолын төлөө амь биеэ үл хайрлан тэмцэж явсан МУ-ын баатар эмэгтэй, говь нутгаас улсын наадамд олон жил дараалан сайн барилдаж улсад түрүүлсэн Улсын арслан цолтон бөх, Монгол төрийн алтан жолоон дээр сууж байсан Ерөнхий сайд, Ардын жүжигчин, Төрийн шагналтан, урлаг, утга зохиол, эрүүлийг хамгаалах, хөдөө аж ахуйн салбараас төрсөн МУ-ын Гавьяат цолтон арав гаруй хүн байна. Мөн Дэл уулынхнаас түүх, эдийн засаг, боловсрол, анагаах, хууль зүйн шинжлэх ухааны эрдэмтэд, сайд, орлогч сайд зэрэг төрийн зүтгэлтэнүүд төрсөн байдаг. 1932 оны говийн аймгуудыг хамарсан хил дамнасан их нүүдлийн үед “Дэл Хөнжилийн дээрэмчин” хэмээгдэж байсан Дэлэгсамба энэ нутагт төрж өссөн хүн.
Дэл Хөнжилд байсан Далайн болон Баруун билүүний хийдүүдэд тухайн үеийн шашны зүтгэлтэн, мяндагтнууд, хутагт хувилгаад, эрдэм номтой лам нар олон байсан тухай түүхийн баримт бий. Бидний мэдэх говийн догшин ноён хутагт Данзанравжаагийн анх дугаар дүр буюу нэгдүгээр ноён хутагт Агваангончиг гэгч Өмнөговийн Манлай сумын нутагт төрсөн ба Хөнжил уулын зүүн үзүүр орчимд байдаг Жавхлант хонгор гэдэг газар 1666 онд хийд байгуулж байжээ.
Хөнжилийн энгэрт байдаг Хармагтайд алтны их хэмжээний нөөц илэрсэн тухай, Дэлийн орчимд гүний усны нөөц байгаа тухай судалгаа байдаг гэсэн.
Хүн төрөлхтөн анх бий болж байхдаа хадан дээр нь зураг сийлж эхэлснээс эдүгээ хүртэлх үеийн олон үйл явдлд Дэл Хөнжилийн нэр холбогддог түүхт нутаг юм.
Дэл уулын баруун зүүн Билүүний хэсэгхэн газарт байгаа хэдэн мянгаар тоологдох хадны зургийг хуучин чулуун зэвсгийн неолит, хүрэл зэвсгийн, төмрийн түрүү үе болон хүннүгийн үед зурагдаж, бичигдэж үлдсэн байж болзошгүй хэмээн судлаачид тогтоосон байдаг. Монголын хамгийн анхны бичиг үсэг болох рунни бичиг, монголд олдсон хамгийн эртний хятад бичгийн дурсгал, хадан дээр зурагдсан үлэмж том биетэн, бүжиглэж буй 32 хүн, цонхтой гэр, хүрээ бүхий буруу харсан хас зэрэг судлаачдын анхаарал татсан түүх, соёлын олон сонирхолтой дурсгал энд бий. Хадны зурагнаас гадна энд булш, хиригсүүр, гэрэлт хөшөө, хүн чулуу, хот балгасны үлдэгдэл, сүм хийдүүдийн туурь зэрэг соёлын үл хөдлөх дурсгал элбэгтэй нутаг.
Дэл уулын энэ орчинд хоорондоо хэдэн зуун жилийн зайтайгаар хадны зураг зурж байсан нь тэнд хүн оршин суух байгалийн зохицолдолгоо сайтай байсан, ан амьтан элбэгтэй байсан, шүтлэгийн аливаа үйл хийх нөхцөл бүрдсэн зэрэг олон давуу талтайгаас гадна олон тооны хадны зурагтай энэ орчин бол эерэг энерги хуримтлагдсан газар хэмээн судлаачид үздэг юм билээ. /Н.Батболд ”Монголын говийн бүсийн хадны зургийн судалгаа” 56-р хууд/
Дэл уулын Баруун билүүний бурхан шашны хийд нь яг энэ хадны зурагтай хэсгийн дунд байжээ. Мөн энд аргаль, янгир, хар сүүлт зэрэг ан амьтантай, эмийн олон төрлийн ургамалтай, булаг шандтай байгалийн үзэсгэлэнт газар юм.
Дэл уултай залгаа говийн алдарт Цагаан суварга оршдог. Цагаан суварга бол хэдэн зуун метр үргэлжлэх, 70-80 метрийн өндөр эгц цавчим босоо өнгө алагласан шавар ханан эрэг бүхий байгалийн гайхамшигт тогтоцтой үзэсгэлэнт газар юм. Энэ орчим нь эртний үлэг гүрвэлийн орон, аварга амьтдын өлгий нутаг болох нь батлагддаг юм гэсэн. Цагаан суварга монголын аялал жуулчлалын бүсэд хамрагдан жил бүр гадаад дотоодын олон мянган жуулчин очиж үздэг газар болоод байгаа юм. Цагаан суварга нь өөрийн гоо үзэсгэлэнгээрээ монголчууд байтугай гадаадынхныг татаад байгаа бол зэрэгцэн орших Дэл уул маань одоохондоо нууцаа төдийлөн дэлгээгүй байгаа болно.
Бичээчийн Батмөнх.

2017

ДЭЛ ЯВААД ИРЛЭЭ.

/1-р хэсэг/

Баримтат киноны "Сэмүүн" студынхантай, түүхийн ухааны нэг доктортой хамт Дэл уул уруу очоод ирлээ.
Манай нутагт нар ээсэн налгар сайхан намар болж байна. 
Харин тэнд хэдэн хүн сэм нийлээд Өмхий өвс /Peganum nigellastrum Bunge гэсэн нэршилтэй өмхий үнэртэй мал иддэггүй, бууцан дээр голдуу ургадаг өвс/ ургуулах гээд бэлтгэчихсэн байна. Өмхий өвс ч онцгүй эд л дээ.

Харин өнөөдрийн /2017-09-09/ 15 метр.сек хүртэл хүчтэй шороон шуурга булга татаад хаячих шинжтэй байна гэнэ. Тэнд өмхий өвс ургуулахгүйн төлөө тэнгэр хүртэл тэмцэж буйн тэмдэг байх.

Хэдэн жилийн өмнө хэдэн хүн бас нэг тиймэрхүү юм ургуулах гээд баралгүй гар хөлөө сүрхий айхавтар түлээд буцсан тухай нутгийнхан одоо болтол ярьдаг юм билээ.

Дэл уул ч базаахгүй маягийн юмыг барагтай бол хүлээж авдаггүй гэж үнэн л дээ.
Бичээчийн Батмөнх.
2017-09-09

НӨГӨӨ ӨВС ЧИНЬ АЛГА БОЛСОН ШҮҮ АШГҮЙ
/үргэлжлэл/
Манай нутагт ийм "өмхий өвс" ургасан байсан юм /1-р зураг/.
Өнөөдөр /2017-09-11/ салхинд хийсээд бүрмөсөн алга болов /2-р зураг/.

Өвс хийсгэх ажилд оролцсон, санаа тавьсан, ялангуяа утсаар их олон удаа ярьсан аймаг, сумын зарим удирдлагууд /зарим шүү/, сум, аймаг, нийслэлд суугаа Дэл Хөнжилийн уугуул иргэд, нутгийн малчидад гүн талархал илэрхийлье.
Олон түмний хүсэлтийг хүлээн авч албан үүргээ зохих ёсоор биелүүлсэн хууль, хяналтын холбогдох байгууллагынханд баярлалаа.

Дэл Хөнжил хэмээх ариун дагшин газар нутаг, хөрс шороонд дахин ийм явдал бүү үзэгдэг бурхан минь.
Дэл уулын Батмөнх.

ГОВЬ-АЛТАЙН ШАРГЫН ГЕНЕРАЛ, БҮЖИГ ДЭГЛЭЭЧ ХОЁР ГАВЬЯАТ ЦОЛТОН ДЭЛ УУЛАНД ОЧИЖ АДИС АВАВ.

Тосч авсан нэгэн сонирхолтой хүн бол Жанлавын Мөнхтөр. Дундговийн нэгэн үеийнхэн энэ хүнийг андахгүй. Бичвэл бичнэ, даргалбал даргална, тэмцвэл тэмцэнэ, чадвал чадна, бүтээвэл бүтээнэ, нисвэл ниснэ гээд манай говь нутагт байдаг элдэвтэй эрчүүдийн нэгэн. Тэр сүүлийн хорь гаруй жил Дундговийн улс төрийн халуун тогоон дотор буцалж яваа нэгэн. Аймгийн иргэдийн хурлын төлөөлөгчөөр хэдэн ч удаа сонгогдов. Тэр одоо төр, нам, олон нийтийн олон албан тушаал хашиж байгаагаасаа цагтаа агуу Дооровын /Сормууниршийн Дашдооров/ хийж байсан Дундговийн зохиолчдын эвлэлийн даргын албаа онцлон дурдаж байсан.

Мөнхтөр сүүлийн арваад жил онгоц, аэрофлотоор дагнан мэрэгшиж, ажиллаж, удирдаж энэ чиглэлээрээ нэлээн амжилт үзүүлж яваа нэгэн.
Тэр сая бидэнд өөрийн албан тасалгаа болон Дундговийн онгоцны буудалд өөрийн гараар хийж бүтээсэн зүйлээсээ үзүүлээд үндэсний бренд хоолоороо зоог барингаа таван үг солиод амжсан. Нисэх буудлын оффисын хүлээн авалтын өрөөг өөрийн гараар маш сонирхолтой тохижуулсныг үзээд энэ хүний хувийн амьдрал, албан ажил, уран бүтээл, авьяас, хобби нь нэг цэгт огтлолцсон юм байнадаа гэж бодогдсон.

1989 онд Мөнхтөр бид хоёр МУИС-ын сэтгүүлчийн ангид элсэх гэж Монголын сэтгүүлчдийн эвлэлийн дарга Тугалхүүгийн Баасансүрэнгийн шүүлтүүрийг даван МУИС-ийн мэргэжлийн багш нарт ур чадварын шалгалт хамт өгч байсан сайхан дурсамж байдаг юм. Тэр үед сэтгүүлч мэргэжлийг зөвхөн МУИС сургадаг, тэнд орох хүнээс ур чадварын шалгалт авдаг байсан үе. Тэр шалгалтанд надаас бусад нь шүлэг зохиол бичдэг, хэвлэл сонинд бичсэн юмаараа олны танил болсон шижигнэсэн сайхан залуучууд орж байсан юм.
Тэр үед Мөнхтөр нилээн олон юм биччихсэн нилээн зузаан хавтас барьчихсан ирж байсан санагдана.
Залуу наснаасаа шижигнүүлж явсан манай Мөнхтөр одоо ч шижигнэж л явна.
Бичээчийн Батмөнх
2017-08-30

БАЯРБААТАР ГАВЬЯАТ ДЭЛ УУЛАНД 

Энэ хүнийг Урлагийн Гавьяат Зүтгэлтэн,бүжиг дэглээч Даваасүрэнгийн Баярбаатар гэдэг. 
Яг өнөөдөр Монголын бүжиг дэглээч залуучуудын түрүү магнайд яваа будаг нь ханхалсан шинэхэн гавьяат. 
Бүжгийн төлөө халуун цөс нь ид буцалж бүтээж туурвиж, бүжиглэж бүжиглүүлж, дуулж хуурдан дуурсах нэрээ мандуулж яваа мундаг залуу. 
Түүнтэй Дэл уул яваад ирлээ.
Баярбаатар Дэл уулын хадны зургийг үзээд монголын бүжгийн урлагийг дэлхийд гаргатал нь шинэчлэн ган сэлэм шиг хурц иртэй, газарт эрчлэх хуй салхи шиг эрч хүчтэй, оройд нь хүрч, оргилд гарахаар онцгой онцгой бүтээлүүд туурвия хэмээн оюуны болоод биеийн онгод нь хөглөгдөв.
Тэнгэрлэг уран бүтээлч хүн, тэнгэрийн даллагатай Дэл уул хоёр бие биенээ хэрхэн яаж огшоохыг “амьд”-аар нь үзсэн бидний хэдэн хүн эгээтэй л Баярбаатар шиг бүжиг дэглээч, бүжигчин, хөөмийч, морин хуурч, ерөөлч магтаалч болчихсонгүй.

ГОВЬ-АЛТАЙН ШАРГЫН ГЕНЕРАЛ, БҮЖИГ ДЭГЛЭЭЧ ХОЁР ГАВЬЯАТ ЦОЛТОН ДЭЛ УУЛАНД ОЧИЖ АДИС АВАВ.

Дэл уулын хадны зураг зэрэг түүх соёлын хосгүй нандин дурсгал , Цагаан суваргын байгалийн өвөрмөц гайхамшигийг үзэн ид шидийн их енергээс нь оюун ухаан, бие сэтгэлээ баясган эрч хүч авахаар тал талаас нийлсэн бидний хэдэн хүн Дэл уул уруу яваад ирлээ.
Манай нутаг сайхан байна. Бороотой ногоотой нууртай устай хачин сайхан зусаад халуун намартайгаа золгож байна.
Бид Дэл ууланд зуны адаг сарын сүүлийн өдөр очоод намрын эхэн сарын эхний өдөр буцсан.

Манай багт Монгол бүжгийг Дэл уулын хадны зургаар дөрөөлөн дэлхийн дэвжээнд гаргахаар зориг шулуудсан бүжиг дэглээч Даваасүрэнгийн Баярбаатар,телевизийнхэн "Ийгл"-ийн гэдэг, сониныхон "Ил товчоо"-ны гэдэг, зохиолчид голдуухан "Гоймон" хэмээн авгайлдаг төр нийгмийн зүтгэлтэн хошууч генерал Лувсангийн Пүрэвдорж /гэр бүл хүүхдүүдийн хамт/, “Анд” студын захирал Бадамдаарийн Энх-амгалан бид хэд. Аймгаас Музейн захирал Маамын Бямбажав нэмэгдсэн. Пүрэвдорж генерал Соёлын гавьяат зүтгэлтэн цолтой, бүжиг дэглээч Баярбаатар Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн цолтой мундагууд. Энх–Амгалан монголын анхны мэргэжлийн кино студи байгуулсан анхдагч, Бямбажав захирал Дэл уулын түүх соёлын дурсгалыг төрийн өмнө хариуцдаг эзэн нь, дарга нь. Пүрэвдорж генерал, Баярбаатар Гавьяат хоёр Говь-алтайн Шарга сумынх, Бямбажав, Энх-амгалан бид гурав Дэл уулын угшилтай хүмүүс.
Дашрамд сонирхулахад Говь-алтайн Шарга сум нь алдарт Шаргын говь, алдарт Хасагт хайрхан, Хантайшир, Хар азаргын болон Дарвийн нуруу багтсан, монголд цор ганц байдаг газрын доорх хүрхрээтэй /нэгэн киноноос болж нууцаа алдсан энэ хүрхрээ сүүлийн үед шуугиан дэгдээж байгаа/ зэрэг гайхалтай байгаль орчинтай, халх, ойрад зэрэг хэд хэдэн үндэстэн оршин суудаг сонирхолтой нутаг. Монголын хамгийн олон генерал цолтон төрсөн онцлогтой сум.
Биднийг аймаг уруу ороход сэтгүүлч Сандагдоржийн Пүрэвсүрэн, Музейн захирал Маамын Бямбажав, Онгоцны буудлын Жанлавын Мөнхтөр нар угтан авч Аймгийн музей, Онгоцны буудлаар оруулан үзүүлж, танилцуулж, хууч хөөрч, танилцаж, дайлж цайлж, уулгаж идүүлэн Дэлийн зүг үдэж өгөв. Нутгийн ахан дүү нар сайхан хүлээж авсан.
Сэтгүүлч Пүрэвсүрэн нь Багаас нь хамгийн олон авьяастан, хамгийн олон төрийн түшээд төрсөн Өлзийт сумын Буянт багийн хүн. Ардын жүжигчин Адилбишийн Дашпэлжээ, Ардын жүжигчин Адилбишийн Нэргүй зэрэг ах дүү гурван гавьяат, хоёр ардын жүжигчин, УГЖ Цэрэнгийн Чулуунцэцэг нарын ах дүү гурван дуучин төрсөн Буянтын буурал толгодын хүн. Пүрэвсүрэн нь дунд сургуульд багш, засаг захиргааны байгууллагад дарга даамал, Монголын радио, Үндэсний телевиз, төрийн болон төвийн олон хэвлэл, сонины орон нутаг дахь сурвалжлагч бие төлөөлөгч, Дундговь Хэнтийд аймгийн сонины эрхлэгчээр 40 гаруй ажиллаж, “Миний нутгийн алтан бурхад” зэрэг хэд хэдэн ном бичсэн, Хэвлэл мэдээллийн байгууллагын хүндтэй ахмад ажилтан хүн.
Дундговийн хүн зон, байгалийн үзэсгэлэнт газрууды тухай миний бичиж интернет орчинд тавьсан олон материалыг өөрийн эрхлэн гаргадаг “Дундговийн мэдээ” сонин, Дундговийн вэбсайтуудад гаргаж өгч байдаг буянтан.
Бямбажав нь санхүү төрийн захиргааны мэргэжилтэй, аймгийн музейд 20 гаруй жил ажилласнаас сүүлийн 10 жил нь Захирлаар ажиллаж байгаа хүн. Дундговь аймгийн байгалийн болон түүх соёлын ховор нандин дурсгал зэргийг харуулсан өнгөт цомгууд, “Зава Дамдин мөнхөд оршиг” зэрэг хэд хэдэн ном товхимол, музейн үзмэрүүдийнхээ тухай судалгааны материалууд эрхлэн гаргасан эрдэм номын хүн.
Дундговь аймгийн өвөрмөц байгаль орчин, түүх соёлын дурсгал, хүн ардын зан заншил, хөдөөгийн өвөрмөц соёл зэргийг нарийн мэдэрсэн, аймгийн музейн үзмэрүүдийнхээ тухай нэвт мэддэг хүн юм билээ. Дахин давтагдашгүй ур хийцтэй, өндөр үнэ цэнэтэй, хадгалалтын нарийн горим шаарддаг, янз бүрийн онц цагийн шалгуур давж дааж ирсэн урлагийн болоод түүх соёл, хувь хүний холбогдолтой олон зуугаар тоологдох элдэв үзмэрийг хадгалах, үзүүлэх, зөөж зөөвөрлөх, судалгааны зэрэг янз бүрийн зорилгоор бусад газар түр шилжүүлэх гээд түмэн ажилтай, ажил бүр нь туйлын хариуцлагатай хандах шаардлагатай хэцүү ажил билээ. Музейн даргынх амаргүй ажлыг энэ шавилхан эмэгтэй тун сайн хийж байгаа юм байнадаа гэж бодогдсон.
Дашрамд дурдахад Бямбажавын өмнө Дэл уулаас гаралтай Ланганы Мөнхбаяр асан аймгийн музейн даргаар тасралтгүй 26 жил ажилласан байдаг юм. Дэл уулын хадны зураг хэмээх "амьд" үзмэрийн “дарга”-аар сүүлийн 30 гаруй жил дандаа яг тэр нутгийн хүн ажилласан нь сонин.
Бичээчийн Батмөнх
2017-08-28 

ДЭЛХИЙД ГАЙХАГДАХ АЛТНЫ НӨӨЦ ИЛЭРСЭН ДЭЛ ХӨНЖИЛИЙН УУЛ.

Монголын говиос Оюутолгойгоос дутахгүй нөөцтэй орд хэд хэд илэрч байгаа гэнэ гэсэн мэдээ дуулдах болсон. Өнгөрсөн жил эдгээрээс заримыг зарлаж байсан удаатай. Тэдгээрийн нэг нь Хармагтайн орд. Хэдхэн хоногийн өмнө Хармагтайн ордын тухай төвийн нэгэн хэвлэлд гарсан мэдээ нэлээн шуугиан тариад одоо ч намжаагүй байна. Шуугиан тарих болсны учир нь түүнийг нөгөө муу нэрт луу данст улс төрчид булаалдаж эхэлсэн бололтой юм. Энд би өөрийн мэдэх Хармагтай гэдэг газрын тухай цухас дурдъя.

Хармагтай бол миний хүүхэд байхдаа хурга хариулж байсан газрын нэг. Хармагтай бол ус, бэлчээр, ургац сайтай сайхан нутаг. Нутгийнхан Булаг Хармагтай гэдэг юм. Хармагтай нь Дэл Хөнжилийн уулын урд энгэрт Дундговийн Өлзийт, Өмнөговийн Манлай, Цогтцэций сумдын заагт байдаг. Хармагтайн баруухан талд нь Өвөр дэрсэн ус гэдэг худаг бий. Өвөр дэрсэн ус бол гучаад оны их үймээн, нүүдэл суудал, Дэлийн дээрэмчин хэмээх Дэлэгсамба, Улсын баатар Түвдэнгийн Бор нартай нэр холбогдон түүхэнд нэр нь үлдсэн газар. Мөн Дундговийн Өлзийт сум /тухайн үед Өмнөговь аймгийн сум байсан/ 90 гаруй жилийн өмнө энэ усан дээр анх байгуулагдаж байсан түүхтэй. Хармагтай, Өвөр дэрсэн ус хоёроос холгүй Хөнжилийн ууланд говийн томоохон хийдүүдийн нэг болох Далайн хийд гэж байсан.

Хармагтайгаас урагш говийн алдарт Говь Шанхын хэц /зарим нутагт Шанхайн хэц ч гэдэг/ үргэлжилдэг. Говь Шанх бол хурдан удмын адуугаар монголдоо алдартай нутаг.

Нутгийнхан Шанхайн ар, Хармагтай орчмоор геологи хайгуулын ажил сүүлийн 50-иад жил тасралтгүй хийгдэж байгаа гэж ярьдаг. “Нэг юмны үнэр авчдээ” гэдэг шиг тэндээс хоёр дугаар Оюутолгой аль эртнээс ханхалж байсан бололтой юм.

Дэл Хөнжилийн уулс хөрсөн дээрээ дэлхийн түүх бичээстэй, хэвлийдээ дэлхийн хэмжээний алт эрдэнэсийн орд тээсэн газар нутаг.
Дэл Хөнжилд төрсөн Төрийн шагналт яруу найрагч Долгорын Нямаа дөнгөж өчигдөр /2017-08-17/ “Дэлхийн гарамгай яруу найрагч” цол хүртэж байхыг бодоход тэндээс дэлхийн хэмжээний хүн ч төрдөг бололтой.
Бичээчийн Батмөнх.
2017-08-18

ДУНДГОВЬ АЙМГИЙН ӨЛЗИЙТ СУМЫН НУТАГ ДАХЬ ЦАГААН СУВАРГА

Дундговь аймгийн Өлзийт сумын нутаг дахь түүх соёлын үнэт дурсгал хадгалж буй Дэл уулнаас баруун хойно орших эгц цавчим мөргөцөг. Нүдэнгийн говиос тод сайхан харагддаг. Эрт цагийн далайн ёроолын шаварлаг хурдас он цагийн эрхэнд эвдэрч эрэг ганга, мөргөцөг үүсгэсэн нь алсаас харахад цайран гэрэлтэх суварга мэт байдаг. Зүүн тийшээ харсан байдаг бөгөөд алсаас харахад байшин сууц, хот балгас мэт харагдана. Баруун талаасаа тэгш тал учир харагдахгүй. Их салхи шуургатай үед мал уруудаж унаж үхэх явдал байдаг. Мөргөцөгийн өндөр нь 60-аад метр бөгөөд өргөөшөө нийтдээ 400-гаад метр үргэлжилдэг. 90 хэмийн эгц эрэгтэй. Борооны дараа Цагаан суварганаас буух их ус асар том хүрхрээ мэт харагддаг гэнэ.
Цагаан суваргаас зүүн тийш 7 километр, Өлзийт сумаас 85 километр орчимд намхан толгодын дунд Хэвтээ босоогийн 70 метр урт агуй бий. Агуйн зарим газар мөлхөж, зарим газар босоо явах боломжтой тул Хэвтээ босоогийн агуй хэмээн нэрлэжээ. Агуйнаас урагш 3 хайлаас байдаг.
Цагаан суварга нь Улаанбаатар-Өмнөговийн засмал замаас 35 км байдаг болно.
Цагаан суваргын байгалийн өвөрмөц тогтоц нь Америкт байдаг алдарт Grand Canyon хэмээх цогцолбортой адил төстэй тул судлаачид, фотозурагчид, жуулчид ялангуяа байгалийн адал явдалт аялал жуулчлал сонирхогчид ихээр сонирхож байгаа тул цаашид сайн сурталчилан аялал жуулчлалийн томоохон бүс болгох шаардлагатай байгаа болно.
Бичээчийн Батмөнх
2015-08-05

НОМ ГАРГАЛАА.

Хүн хүүхэдтэй болох, мод тарих, байшин барих, ном бичих ёстой юм гэсэн. Нэг ном бичээд хэвлүүлчихлээ. Том бишээ 108 нүүртэй. 
Цахим орчинд бичиж тавьснаа ном болгон гаргах санаа сэдлийг ФБ-ийн найзууд тавьсан тул та бүхэнд гүн талархал илэрхийлье.
Ном бичих, хэвлэлд бэлтгэх гэдэг мундаг том ажил байдгийг өөрийн биеэр мэдэрлээ. 
Номоо хэвлүүлснээс хойш номыг үнэлэх үнэлэмж, номын зохиогчийг хүндэтгэх хүндлэл хоёр эрс өөрчлөгдсөн. 
Ном бичих, түүнийгээ хэвлүүлчихээд хараад сууж байх сайхан юмаа.
Миний анхны номыг сонирхож болно, авч болно.
Наадмаар зав гарсан үедээ бодлын бичээснээс минь уншиж бас болно.

"БОДЛЫН БИЧЭЭС" хэмээх энэ номноос:
• Дундговийн Өлзийт суманд байдаг дэлхийн мянган жилийн түүх бичээстэй нэгэн уулын тухай
• Хэн ч анзаарахгүй байсан нэгэн хадны зураг Монголын бүжгийн урлагт шинэчлэл авчирсан тухай
• 2016 онд Дундговь аймгийн нэгэн жалганаас нь хагас тэрбум төгрөгөөр үнэлэгдсэн 4000 цул мөнгөн зоос олдсон тухай
• Одоогийн автомашины дохиолол дэлхийд нээгдээгүй байхад хөдөөний монгол жолооч аль хэдийн хийчихсэн байсан тухай
• Тав дахь үеэ үзсэн ижий, дөрвөн ижийгээ үзсэн хүүгийн тухай
• Монгол Улсын баатар НЭГ, МУ-ын гавъяат цолтон ДОЛОО, ардын жүжигчин НЭГ, Төрийн шагналт зохиолч НЭГ, МУ-ын Ерөнхий сайд НЭГ, Улсын арслан цолтой бөх НЭГ тус тус төрөн гарсан нэгэн сонирхолтой уулын тухай
• Эртний нүүдэлчин монголчуудад холбооны ганц ч хэрэгсэлгүй атал мэдээлэл гайхалтай хурдан тархаж байсны нууц
• Монгол аавтай, түвд ээжтэй, Энэтхэгт төрсөн, унаган англи хэлтэй монгол дуучны тухай
• Өдөр нь салгаад тавихад шөнө нь буцаад нийлчихдэг чулууны тухай
• Нэг айлаас төрсөн ах дүү дөрвөн эрдэмтэний /доктор/ тухай
• Монголчуудыг бэдрэн ядрах үед өвөртөө бөөцийлж, мандан бадрах үед оргил дээрээ гарган уухайлуулдаг хайрханы тухай гэх мэт зүйлийг унших болно.
Бичээчийн Батмөнх
2017-07-05

ОВОО БИД ХОЁР

Монгол хүн овоон дээр гарч хийморио сэргээдэг.
Бүүр хамгийн өндөр оргил дээр нь гарах чин хүсэлтэй байдаг.
Овоон дээр гарах үнэхээр сайхан. 
Ер нь хүн, овоо хоёр хүйн холбоотой.
Хүн болгонд “Овоо бид хоёр” байдаг.
Жишээ нь минийх:
Дэл уулын Авдрангийн Хар овооны бууцанд мэндэлсэн,
Дэл уулын Хонгор хайрхан, Алагийн хошуу, Хамар ус, Буянтын сүүж, Бэрх, Гурван ухаа зэрэг овоонуудын дунд найман жил,
Дундговийн Мандалговийн Хар овооны энгэрт арван жил,
Дархан уул аймгийн Дархан овооны энгэрт дөрвөн жил,
.... овоо
.... овоо
Хамгийн сүүлд Чингэлтэй овооны энгэрт 40+... жил гэх мэт.
Мөн олон олон овооны оргил дээр гарсан.
Одооч олон олон овоон дээр гарч хийморио сэргээнэ.
Сайхан байдаг юм.

Овоон дээр гарцгаа, оргил дээр нь гарцгаа хийморь чинь сэргэнэ, сэтгэл чинь ариусна,бие чинь илааршина, нүд чинь баясна.

Хүн болгонд олон олон овоо бий, овоо болгоноо хүндэтгэе.
Бичээчийн Батмөнх

ДЭЛ ХӨНЖИЛД ЯАГААД ГУРВАН ЖИЛ ДАРААЛАН МАШ САЙХАН ЗУН БОЛЖ БАЙГАА ВЭ?

Дундговь аймгийн Өлзийт сумынхан болоод тэр нутагт төрж өссөн уугуул иргэд түүх соёлын үнэт өв агуулсан Дэл Хөнжилын уулс, байгалийн хосгүй үзэсгэлэнт Цагаан суварга хэмээх залгаа орших хоёр нутгийг олон түмэнд таниулах, алдаршуулахаар ихээхэн хүчин чармайлт гаргаж байгаа. Түрүүчээсээ үр дүн нь гарч шинжлэх ухааны салбарт Дэлийн хадны зурагт гадаад, дотоодын судлаачид анхаарлаа хандуулж эхэлсэн, аялал жуулчлалын салбарт Цагаан суваргын үзэсгэлэнт газрыг монголд ирсэн жуулчдын ихэнх нь очиж үздэг болсон, урлагийн салбарт Дэл уулын хадны зургаар хийсэн цуврал бүжгэн жүжиг монголын бүжгийн урлагт цоо шинэ урсгал болон нэвтэрч эхэлсэн зэрэг болно.
Мөн Дэл уулын хадны зургаар нийслэлд томоохон үзэсгэлэн гарсан бөгөөд теле нэвтрүүлэг, баримтат кино, ном товхимол гарахаар бэлтгэгдэж байна. Цаашид энэ нутгийг төрийн тусгай хамгаалалтад авч ЮНЕСКО-д бүртгүүлэх талаар холбогдох төрийн байгууллагууд анхаарал хандуулж байна.
Хүн байгальдаа, уул овоондоо хүндэтгэлтэй хандвал дэлхий хишгээ харамгүй хайрладгийн бодит жишээний тухай сонирхуулах гэж би энэ постыг оруулж байгаа юм.
Энэ нутагт сүүлийн гурван жил дараалан маш сайхан /маш сайхан шүү/ зун болж өвөл нь өнтэй байсан. Сүүлийн гурван жилийнх шиг сайхан зун энэ нутагт 10 жилд нэг удаа тохиодог, ихэнхдээ гандуу байдаг болсон тухай нутгийн иргэд ярьдаг. Харин сүүлийн жилүүдэд өөр болжээ.
Энэ жил гэхэд л Дундговьд хамгийн сайхан зунтай газрын тоонд Өлзийт сум, тэндээс хамгийн сайн зуншлагатай нь Дэл Хөнжил болж байгаа гэсэн.
Уул овоо тахихаар их бага ямар нэг хэмжээгээр заавал бороо ордгийг хүн болгон мэддэг болсон. Цаг сайхан болох нь эсэх нь янз бүр. Гэхдээ овоо болгоныг тахихаар бороо орохгүй, мөн овоог ламын номоор, бөөгийн дуудлагаар, төрийн зарлигаар тахидаг гэх мэт олон юм бий.
Ганц нэг айл уламжлал ёсоор уул овоондоо хүндэтгэл үзүүлснийг эс тооцвол Дэл Хөнжилд сүүлийн гурван жилд тахилга болоогүй. Гэхдээ энд хамгийн сайхан зун болсоор л байгаа.
Энэ бол нутгийн уугуул зон олон төрөлх нутагтаа гүн хүндэтгэлтэй хандаж байгаагийн хариу юмдаа.

Дэл Хөнжилийн минь хишиг буян таныг ч гэсэн ивээх болтугай.
Бичээчийн Батмөнх.
2017-07-01

ЦООХОР ДЭЭЛ, АЛАГ МОРЬ

Манайхан цагаан сараар монгол хувцсаараа гангарахаар шийдэж хувцас сонготол том хүү Золоод ганц цэнхэр цамцнаас өөр монгол маягийн юм байсангүй. Ээж нь амьтан муу хэлнэ өөр юм ав гэхэд хүү хариуд нь “Баттулга цоохор дээлтэй явсаар УИХ-д хэд хэд сонгогдсон, хүн муу хэлэхгүй л байгаа биздээ” гэсэн яриа өрнөж байсан удаатай.

Залуухан дэслэгч Дандарыг тулалдаанд унах морио сонгох гээд хамгийн сүүлд очиход шилэгдэж үлдсэн хэдэн адуунаас сонгох болов. Хүүхэд байхдаа унаж байсан алаг мориныхоо зүсийг бэлэгшээгээд нэг алаг морийг сонгожээ. Тэгэхэд нь агтчин өвгөн энэ залууд ч муухан унаа таарлаадаа гэж бодож байсан гэдэг. Гэтэл тэр гологдол алаг морь эзнээ МУ-ын гарамгай /гарамгай шүү/ баатар болгож эзнийгээ өөртэйгээ хамт түүхэнд үлдээсэн.

Өөрт таарсан өнгөө гэж...

Бичээчийн Батмөнх

ХУУРАЙ АГСАН ТАВЬЯ 

Монголын сонгууль бол монголчуудыг талцуулдаг, хагаралдуулдаг, бие биенээ хамгийн муу муухайгаар дуудалцдаг, хувь хүний ариун нандин юмруу халддаг, өнгөрсөн элэрсэн баларсныг нь ухдаг, залуу насны алдаагаар нь даажганадаг, эцэг эх үр хүүхдээр нь гоочилдог, бие биенээ гүтгэдэг, гүжирддэг, хараадаг, айлгадаг, ичээдэг, дарамталдаг гээд хамгийн муу муухай болгон гардаг хамгийн адгийн эд байна.
Ганчимэг сэтгүүлчийн хэлдэгээр бүх юм нь өө сэвгүй, хэт ухаалгийн хорвоод ирээгүйшдээ бид чинь. Бүх хүн алдаатай оноотой сайнтай муутай.

Хэдэн хүн дундаа зогсоочихоод тал талаас нь шүлсээр булаад байхыг сонгууль гэдэг баймааргүй юм. Хүн муулж байвал өөрт нь сайн сайхан ирдэг гэж хэн хэлчихсэн юм болоо. Сонгууль болохоор л хөгшин залуугүй эр эмгүй бүгдээрээ хэд хуваагдаж байгаал өнгөрсөн болоод одоо байгаа хүмүүсээ, нийгмээ, хавь ойр юу байна харсан болгоноо бүгдийг муулах дон тусцгаах юм. Хэцүүмаа.

Урлагийнхан, тамирчид адилхан нэг нэг хүн дагаад явцгааж байж нөгөө хүн дагасан адилхан хүмүүсээ үгийн муухайгаар хэлэх юм. Яахнэвдээ.

Хэнээс гуйхааргүй өөрийн унаган авьяас чадвараараа хоолоо өлхөн олоод идчихээр хүмүүс улс төрчдийг дагаа л алиа салбадай гэдэг шиг л навсайчих юм. Тэднийг дагахгүйгээр алдар гавьяаны оргилд гарсан хүмүүс зөндөө л харагдах юм.

Сонгууль ард түмэн төр барьдаг өдөр гэдэг, үхсэн хатсных нь төр барих байхав, бараг Төрөө болон Төрд гарах хүнээ доромжилдаг баалдаг сарын ажил болчихсон юм бишүү.
Яамаар ч юм бэ дээ.

Б.Батмөнх

“ФРАНЦЫН СУУТ ХҮҮ БОЛОХ МИНИЙ ХҮҮ СЭР СЭР” 

“ФРАНЦЫН СУУТ ХҮҮ БОЛОХ МИНИЙ ХҮҮ СЭР СЭР”
Италаас францад цагаачилж ирээд удаагүй байсан жирийн нэгэн айлд хүү төржээ. Хүүдээ эхлээд итал нэр өгсөнөө нэгэнт л францад амьдарч байгаа юм чинь гэж бодоод түүний нэрийг франц маягийн нэрээр сольжээ.
Ач хүүгээ франц хүн болгохыг туйлаас хүсч байсан эмээ нь түүнийг сэрээхдээ өглөө бүр “Францын суут хүү болох миний хүү сэр сэр” гэж дууддаг байжээ.

Хүүгийн чихэнд өглөө бүр сонсогдсон суут хүү гэсэн үг биелэлээ олсон уу, эсвэл эмээгийн чин сэтгэлээсээ хэлсэн үг биелсэн үү ямар ч байсан итал цагаачийн бяцхан хүү хожим Францын суут хүү болсон нэгэн сонирхолтой түүх байдаг.

Энэ хүү бол хүн төрөлхтний түүхэнд тодорсон цөөхөн цэргийн суут жанжнуудын нэг, Францын хаан ширээнд хоёр удаа суусан, францыг европын хамгийн агуу гүрэн болгож чадаж байсан, францын үдэсний баатраар өргөмжлөгдөж байсан, цэргийн номлолоороо түүхэнд агуу байлдан дагуулагч хэмээн хүлээн зөвшөөрдсөн, цагтаа европ тивийг тэр чигээр нь өөрийн хяналтад авч байсан та бидний мэдэх агуу Наполеон байв.
Үг хүчтэй нь ч үнэн, мөрөөдөл биелдэг нь ч үнэн.
Б.Батмөнх.

УХААНТ ЭЭЖ ХҮҮГЭЭ АГУУ ХҮН БОЛГОСОН НЭГЭН ТҮҮХ

/Уншчихмаар түүх/

Америкийн Огайо мужид хотод төрсөн нэгэн хүү сургуульд ороод гурван сар болоод багшийнхаа өгсөн нэгэн зурвасыг ээждээ авчирч өгчээ.
Ээж нь түүнийг уншаад ихэд уйлжээ.
Тэгээд хүүдээ багш нь ийм бичиг өгч явуулжээ миний хүү гээд "Таны хүү хэтэрхий содон ухаантай учраас бидэнд сургах хэмжээний чадварлаг багш алга иймд сургах асуудлыг та өөр дээрээ авна уу" хэмээн МАШ чангаар уншиж өгчээ.

Олон жилийн дараа хүү ээжийнхээ үлдээсэн юман дотроос нөгөө зурвасыг олж үзтэл "Таны хүү оюуны хомсдолтой тул бусад хүүхдүүдтэй хамт сургах боломжгүй тул та өөр дээрээ авна уу" гэсэн байжээ.
Захиаг уншаад тэр ихэд уйлжээ.
Энэ үед тэр эрин зууны алдартай зохион бүтээгч болчихсон, дэлхийн суут ухаантануудын жагсаалтанд аль хэдийн багтчихсан байжээ.

Тэр нэгэн тэмдэглэлдээ "Би багадаа оюуны хомсолтой хүүхэд байсан боловч ухаантай ЭЭЖИЙНХЭЭ хүчээр энэ алдрын оргилд хүрч чадсан юм" хэмээн бичсэн байдг аж.

Энэ хүү бол дэлхийн ШУ-нд мянга гаруй нээлт хийж хүн төрлөхтний түүхэн дэх хамгийн гарамгай зохион бүтээгч хэмээн алдаршсан суут зохион бүтээгч Томас Эдисон байсан юм.
Б.Батмөнх 

 Хотынхонд хүн чанартай байх нөхцөл үгүй, хөдөөнийхөнд хүн чанаргүй болох нөхцөл үгүй

ХАДНЫ ЗУРАГНААС СЭДЭВЛЭСЭН ХОЁР ДАХЬ БҮРЭН ХЭМЖЭЭНИЙ МОДЕРН ЭТНО БҮГЭН ЖҮЖИГ ГАРАВ.

Дундговийн Өлзийт сумын Дэл уулын хадны зурагнаас сэдэвлэн "Хөмөргөн гурвалжин" бүжгэн жүжгийг ноднин /2016/ яг өдийн СУИС-ын Бүжгийн сургуулийнхан тавьж байсан. 
Энэ сургуулийнхан энэ жил Хэнтий аймгийн Биндэр уулын Рашаан хаднаа 10 мянга гаруй жилийн өмнө сийлсэн олон арван тамганы дүрсний дундах бүжиглэж буй хүний дүрсээс сэдэвлэн “Тамганы бүжигчин” хэмээх этно модерн бүжгэн жүжгийг тавьжээ.
Хоёр ч удаа тоглов. Судлаачид болон мэргэжлийн хүмүүсийн сонирхолыг нилээн татаж буй бололтой байсан.
Доктор С.Дулам зохиолыг бичиж, Ш.Өлзийбаяр хөгжмийн зохиолийг , Г.Түвшинтөр хөгжмийн найруулгыг хийж бүжгэн жүжгийн цомнол, найруулагчаар Д.Энхбаяр, ерөнхий зураачаар О.Энхтайван, бүжиг дэглээчээр М.Мөнгөнцэцэг нар ажиллажээ.

Б.Батмөнх 2017-04-27