"Монголын мэдээ" сонины сэтгүүлч Наранцэцэгийн Батзаяагийн Дэл уулаар явж ирээд бичсэн замын тэмдэглэл.
2016 оны 10 дугаар сар.
2016 оны 10 дугаар сар.
ДЭЛХИЙН ӨВИЙГ ХАДГАЛСАН
ДЭЛ, ХӨНЖЛИЙН УУЛСААР АЯЛСАН ТЭМДЭГЛЭЛ.
АЯН ЗАМЫН ЭГШИГ ХӨГЛӨХ БОЛСОН УЧИР
Монголын Үндэсний музейд өнгөрсөн тавдугаар сард гарсан нэгэн үзэсгэлэн сонирхлыг минь ихэд татаж билээ. Хэдэн мянган жилийн тэртээх амьдралын нэгэн агшныг өгүүлэх “Дэл уулын хадны зураг” үзэсгэлэнг сонирхох аз тохиосноос хойш тэрхүү түүхийн дурсгалт газарт очих бяцхан хүсэлдээ үе үехэн автаж, хадны зургийн цогцолбор орших Дундговь аймгийн Өлзийт сумыг өөрийн биеэр очиж үзнэ гэдгээ уртаас урт хөврөх түүхийн дурсгалт газрын жагсаалтдаа нэмэн тэмдэглэсэн сэн. Хүн аливааг сайн сайхнаар санаж, төсөөлж явбал аяндаа бүтнэ гэдэг дээ. Надад ч гэсэн ийм л зүйл тохиолдсон хэрэг. Есдүгээр сарын 30-ны дулаахан нэгэн өдөр ажил тарах үетэй давхцан “Дэл уулын гайхамшиг” төрийн бус байгууллагын гүйцэтгэх захирал Б.Батмөнх утас цохих нь тэр. Тэрбээр “Дэл уулын хадны зургийг мэдэх үү. Тэр ууланд Монгол Улсын байгаль орчны гавьяатууд явж, үнэлгээ хийнэ. Сониноос нэг сэтгүүлч авч явах юм. Чи явах уу” гэж асуув. Угтаа ийм боломж надад тохионо чинээ төсөөлж байгаагүй би шууд л зөвшөөрч, уулзах цагаа болзлоо. Маргааш өдрийн үүрийн 06:30 цагтаяллын хар цүнх, өөрийн үнэнч анд дэвтэр, үзэг, дуу хураагууртайгаа болзсон газраа ирж, Байгаль орчны сайд асан, Байгаль орчны гавьяат ажилтан Ц.Адъяасүрэн, Боловсролын сайд асан, ЮНЕСКО-гийн тусгай төлөөлөгч, Соёлын гавьяат зүтгэлтэн Н.Уртнасан, БОНХ-ын яамны Тусгай хамгаалалттай газрын дарга асан, Байгаль орчны гавьяат ажилтан А.Намхай, “Дэл уулын гайхамшиг” төрийн бус байгууллагын дэд захиралЖ.Билэгтхүү нарын хамт Цагаан суварга, Дэл уулын хадны зураг, түүний орчинтой танилцан үнэлгээ хийхээр аяны жолоо залсан минь энэ. Бид ойр зуурын юм бэлтгэх, нэг нэгэнтэйгээ танилцах энэ тэр гэсээр өглөөний 07:30 цагтай уралдан хотоос гарлаа.
Биднийг хотоос гарах үед өглөөний нарны тунгалаг туяа машины цонхоор нүд гялбуулан тусахад Байгаль орчны гавьяат ажилтан Н.Уртнасан “Өглөө эрт аян замд гарах сайхан шүү. Яагаад ч юм зорьсон газартаа хурдан очсон мэт санагддаг юм. Бидний аялал ч сайхан байх нь ээ. Нар мандахтай таарлаа” гэв. Түүний бэлэгдэлтэй сайхан үгэнд мэргэжил нэгт нөхөд нь ч баясч явлаа.
Нэгэнт хүрэх газар хол учраас бид Дэл уулын гайхамшгийн талаар ярилцаж, аян замын уртыг үл анзааран явав.Биеэр очиж, нүдээр хараагүйгээс хойш хүн бүр өөр, өөрийнхөөрөө тус газрыг төсөөлөн байгаа нь бидний ярианаас илэрхий. Байгаль орчны сайд асан Ц.Адъяасүрэн “Үнэхээр сайхан газар очих нь. Түүхийн ховор нандин үнэт зүйл тэнд хадгалагдаж байна. Их сонирхолтой зураг олон байсан шүү” хэмээн шагшив. Түүний ийнхүү ярих нь учиртай. Түүнд урьд өдөр нь “Дэл уулын гайхамшиг” ТББ-ын гүйцэтгэх захирал Б.Батмөнх Дэл уулын талаархи танилцуулга, ном товхимол, нэвтрүүлэг өгсөн гэнэ. Тэр бүхнийг шөнөжин суун уншиж судалсан нь Дэл уулын тухай, түүний энгэрт сийлсэн хадны зургийг үзэх, үнэлгээ хийх бодолд улам автуулсан аж. Тэрбээр харахад их сүрдмээр хэрнээалиа хошин зантай, үе үехэн дуу аялаж биднийгээ хөгжөөнө.
Өглөө эрт аян замд гарахад цаг хурдан өнгөрдөг гэх Н.Уртнасан гуайн үг үнэн ажээ. Бид нэг л мэдэхэд өдрийн 11:30 цагт Дундговь аймгийн төв Мандалговьд ирсэн байлаа. Биднийг говийн тэнгэр ч сайхан угтав. Энд бид түр саатсаныг дурдалгүй орхиж чадахгүй нь.
Ийнхүү бичсэний учир гэвээс “Дэл уулын гайхамшиг” төрийн бус байгууллагын дэд захиралЖ.Билэгтхүү гуайн ээж Мандалговь аймгийн цэцэрлэгийн эрхлэгчээр насаараа ажилласан нэгэн гэнэ. Биднийг Мандалговьд очиход цэцэрлэгийн удирдлагууд түүний ээж Д.Оргыг хүндэтгэн ахмадуудаа хүлээж авахтай таарч, түр саатсан. Ахмадууд ч гурван гавьяат биднийг хүндэтгэж ирлээ хэмээн баяр хөөр болов. Тус цэцэрлэгт Д.Орго 1968-1981 онд эрхлэгч хийж байжээ
Энэ үеэр Ж.Билэгтхүү ээжийнхээ талаар дурсахдаа“Миний ээж их сайн хүн байсан. Ээжтэй минь хамт ажиллаж байсан настангууд ярьдаг юм. Хүмүүс өглөө цэцэрлэгт хүүхдээ хав халтар нүүртэй, хувцас нь хиртэй өгдөг. Хэрвээ тийм хүүхэд өгвөл ээж усанд оруулаад, хувцсыг нь угаагаад цэв цэвэрхэн аав, ээжид нь хүлээлгэж өгдөг байсан. Ханиад томуу туссан байвал шар усанд оруулсан шүү гам сайн бариарай гэдэг. Ийм л хүүхдийн төлөө гэсэн чин сэтгэлээр ажиллаж байсныг настангууд минь надад ярьдаг. Би ч ээжийнхээ ажил дээр ирэх дуртай байсан. Хичээлээ тараад ээжийнхээ ажил дээр ирээд ном уншаад суучихдаг байж билээ” хэмээв.
Ийм нэгэн буянтай эмэгтэйн ойн үйл ажиллагаанаас гарсны дараа Монгол Улсын 19 дэх Ерөнхий сайд асан Ж.Наранцацралтын хөшөөг үзэж, дурсгалын зураг татуулав. Үзэх ч гэж яг хэлж болохгүй. Энэ зөвхөн миний хувьд юм. Харин Ж.Билэгтхүү болоод гурван гавьяатын хувьд дотны анд, төрсөн ахтайгаа уулзаж, өнгөрснийг эргэн санан сэтгэлээ дэвтээж буй торгон агшин. Гурван гавьяат маань Ерөнхий сайд асан Ж.Наранцацралттай нэгэн үе мөр зэрэгцэн ажиллаж байжээ. Байгаль орчны гавьяат ажилтан А.Намхай “Наранцацралт маань ингээд л цүнхээ бариад, цуваа мөрөвчлөөд явдаг байсансан. Энэ цүнхнээсээ сална гэж үгүй. Их ажилсаг, зарчимч хүн дээ” хэмээн санааширч зогсоо харагдав. Баруун гартаа цүнх, зүүн гартаа цуваа хавчуулан Дундговь аймгийг алсуур ширтэх энэ эрхэм аймгийнхаа төлөө маш их үйлсийг бүтээсэн нэгэн бөгөөд тус аймгаас гарсан анхны ерөнхий сайд. Тиймээс түүний дурсгалд зориулан гэр бүл, ах дүү, найз нөхөд нь энэхүү сүрлэг хөшөөг аймгийнхаа төвд босгосон тухай дүү Ж.Билэгтхүү нь ярьж байв.
Цагаан суварга дээрээс дэлхийг тольдмуй
Ингээд бид Мандалговиос гарч аяллаа цааш үргэлжүүллээ. Төлөвлөгөө ёсоор эхний өртөө Цагаан суварга. Тэнд Өлзийт сумын байгаль хамгаалагч Б.Бадрах биднийг тосч, Дэл ууланд хөтөч хийх учиртай. Ийнхүү бид 420 км хар зам, 27 км шороон замыг туулсаар Цагаан суварга хайрхан дээр гарав.
Тус хясаа нь олон сая жилийн турш бороонд угаагдаж, элдэв нүх хонгио, ховил жалга үүссэн долоон давхар байшингийн хэр өндөртэй хэмээн номонд бичсэн байх нь бий. Мөн Цагаан суварганы талаар өгүүлэх домог, хууч яриа ч олон. Тэрхүү домгийг энд дурдалгүй, харин уншигч авхай танд олж мэдэх боломжийг үлдээе. Говийн их өргөн уудам талыг Цагаан суварга дээрээс ажиглаж зогсоход Монгол орны зүүн хэсэг Дорнодын зах хязгаар нь үл харагдах Мэнэнгийн талтай адил дотно санагдаж, хэдэн жил нутагтаа очоогүй миний сэтгэл тайтгарах шиг болж өөрийн эрхгүй нулимс цийлэгнэж билээ. Тэртээ алсад цэлэлзэн харагдах тэнгэр нь далай мэт нүд баясган, цэвэр тунгалаг агаар нь цээж дүүргээд говийн нууцхан эрдэнэ Цагаан суварга “Миний үзэсгэлэн гоог харж цэнгэл, жаргалыг эдэл” гэсэн шиг намуухан дүнхийн байв. Энд байгалийн уран зураг хэдэн мянган жилийг элээн оршжээ. Өндөр хадан хясааны дор улаан, шаргал, цайвар өнгөөр судалтах өргөн уудам хөндий харагдана. Яг л хүний гараар улаан, цагаан, шаргал, улаан гэсэн дэс дараалалтайгаар өнгөөр ялган будсан юм шиг өвөрмөц тогтоцтой аж. Тариан түрүү шиг алтан шаргал элсээр гоёсон энэ л газарт хүн төрөлхтөн үүсч, эрин зууныг элээсэн. Энд ирсэн хэн ч өөрийн эрхгүй хүн үүсэхүйн бодолд автаж, дэлхийн нэгээхэн өнцгийг тольддог гэлтэй.
Ж.Билэгтхүү гуай Цагаан суварга дээр гарсан цагаас эхлэн үргэлж “Хальтарна шүү. Болгоомжтой байгаарай” гэж сануулна. Харин Ц.Адъяасүрэн гуай дүрсгүйхэн зангаараа хөгжөөнтэй нь аргагүй инээн энд тэнд очин Цагаан суварганы зургийг авна. Түүнийг ийнхүү зургийн аппарат мөрөвчлөн явааг та гайхах хэрэггүй. Энэ бол тэрний сонирхол. Тэрбээр бүр байгаль орчны сэдэвтэй гэрэл зургийн уралдаанд түрүүлж байсан удаатай. Ийнхүү гэрэл зургийн хорхойтонг говийн үзэсгэлэнт байгаль өөртөө дурлуулсан нь энэ. Үнэхээр ч түүний өвөрмөц тогтоцыг шагшрахгүй байхын аргагүй. Говийн зах хязгаар нь үл харагдах өргөн уудам талыг тольдохоор ирсэн хэн бүхэнд Цагаан суварга өврөө нээдэг гэлтэй.
Биднийг цагаан суварга дээр байх үед нутгийн иргэн Баатар хүүгийн хамт ирсэн юм. Түүний хүү Цагаан суваргын талаар надад нэгэн сонирхолтой бөгөөд товч түүхийг өгүүлсэн. Тэрбээр “Миний өндөр өвгүүдээс Цагаан суваргатай холбоотой олон яриа уламжлан бидэнд ирсэн. Дээхэн үед нутгийн иргэд бөхөн, цагаан гөрөөсийг авлахдаа Цагаан суварганы хавцалд шахаж авладаг байсан юм билээ” гэв. Хүүгийн үг үнэн байх талтай. Зарим эрдэмтэд говьд эртний хүмүүс амьдарч байсан бөгөөд өргөн уудам далайн туурь ч хэмээн үздэг. Тэр дундаа Дундговь аймгаас олдсон түүхийн ховор нандин дурсгал хэдэн зуугаар тоологдоно. Тэдний нэг нь бидний дараагийн зогсоол Дэл уул юм. Нутгийн унаган хүүтэй хуучилж байх хооронд байгаль хамгаалагч Б.Бадрах ч ирлээ. Ингээд бид Дэл уулын зүг хүлгийн жолоо мушгилаа.
Монголын Үндэсний музейд өнгөрсөн тавдугаар сард гарсан нэгэн үзэсгэлэн сонирхлыг минь ихэд татаж билээ. Хэдэн мянган жилийн тэртээх амьдралын нэгэн агшныг өгүүлэх “Дэл уулын хадны зураг” үзэсгэлэнг сонирхох аз тохиосноос хойш тэрхүү түүхийн дурсгалт газарт очих бяцхан хүсэлдээ үе үехэн автаж, хадны зургийн цогцолбор орших Дундговь аймгийн Өлзийт сумыг өөрийн биеэр очиж үзнэ гэдгээ уртаас урт хөврөх түүхийн дурсгалт газрын жагсаалтдаа нэмэн тэмдэглэсэн сэн. Хүн аливааг сайн сайхнаар санаж, төсөөлж явбал аяндаа бүтнэ гэдэг дээ. Надад ч гэсэн ийм л зүйл тохиолдсон хэрэг. Есдүгээр сарын 30-ны дулаахан нэгэн өдөр ажил тарах үетэй давхцан “Дэл уулын гайхамшиг” төрийн бус байгууллагын гүйцэтгэх захирал Б.Батмөнх утас цохих нь тэр. Тэрбээр “Дэл уулын хадны зургийг мэдэх үү. Тэр ууланд Монгол Улсын байгаль орчны гавьяатууд явж, үнэлгээ хийнэ. Сониноос нэг сэтгүүлч авч явах юм. Чи явах уу” гэж асуув. Угтаа ийм боломж надад тохионо чинээ төсөөлж байгаагүй би шууд л зөвшөөрч, уулзах цагаа болзлоо. Маргааш өдрийн үүрийн 06:30 цагтаяллын хар цүнх, өөрийн үнэнч анд дэвтэр, үзэг, дуу хураагууртайгаа болзсон газраа ирж, Байгаль орчны сайд асан, Байгаль орчны гавьяат ажилтан Ц.Адъяасүрэн, Боловсролын сайд асан, ЮНЕСКО-гийн тусгай төлөөлөгч, Соёлын гавьяат зүтгэлтэн Н.Уртнасан, БОНХ-ын яамны Тусгай хамгаалалттай газрын дарга асан, Байгаль орчны гавьяат ажилтан А.Намхай, “Дэл уулын гайхамшиг” төрийн бус байгууллагын дэд захиралЖ.Билэгтхүү нарын хамт Цагаан суварга, Дэл уулын хадны зураг, түүний орчинтой танилцан үнэлгээ хийхээр аяны жолоо залсан минь энэ. Бид ойр зуурын юм бэлтгэх, нэг нэгэнтэйгээ танилцах энэ тэр гэсээр өглөөний 07:30 цагтай уралдан хотоос гарлаа.
Биднийг хотоос гарах үед өглөөний нарны тунгалаг туяа машины цонхоор нүд гялбуулан тусахад Байгаль орчны гавьяат ажилтан Н.Уртнасан “Өглөө эрт аян замд гарах сайхан шүү. Яагаад ч юм зорьсон газартаа хурдан очсон мэт санагддаг юм. Бидний аялал ч сайхан байх нь ээ. Нар мандахтай таарлаа” гэв. Түүний бэлэгдэлтэй сайхан үгэнд мэргэжил нэгт нөхөд нь ч баясч явлаа.
Нэгэнт хүрэх газар хол учраас бид Дэл уулын гайхамшгийн талаар ярилцаж, аян замын уртыг үл анзааран явав.Биеэр очиж, нүдээр хараагүйгээс хойш хүн бүр өөр, өөрийнхөөрөө тус газрыг төсөөлөн байгаа нь бидний ярианаас илэрхий. Байгаль орчны сайд асан Ц.Адъяасүрэн “Үнэхээр сайхан газар очих нь. Түүхийн ховор нандин үнэт зүйл тэнд хадгалагдаж байна. Их сонирхолтой зураг олон байсан шүү” хэмээн шагшив. Түүний ийнхүү ярих нь учиртай. Түүнд урьд өдөр нь “Дэл уулын гайхамшиг” ТББ-ын гүйцэтгэх захирал Б.Батмөнх Дэл уулын талаархи танилцуулга, ном товхимол, нэвтрүүлэг өгсөн гэнэ. Тэр бүхнийг шөнөжин суун уншиж судалсан нь Дэл уулын тухай, түүний энгэрт сийлсэн хадны зургийг үзэх, үнэлгээ хийх бодолд улам автуулсан аж. Тэрбээр харахад их сүрдмээр хэрнээалиа хошин зантай, үе үехэн дуу аялаж биднийгээ хөгжөөнө.
Өглөө эрт аян замд гарахад цаг хурдан өнгөрдөг гэх Н.Уртнасан гуайн үг үнэн ажээ. Бид нэг л мэдэхэд өдрийн 11:30 цагт Дундговь аймгийн төв Мандалговьд ирсэн байлаа. Биднийг говийн тэнгэр ч сайхан угтав. Энд бид түр саатсаныг дурдалгүй орхиж чадахгүй нь.
Ийнхүү бичсэний учир гэвээс “Дэл уулын гайхамшиг” төрийн бус байгууллагын дэд захиралЖ.Билэгтхүү гуайн ээж Мандалговь аймгийн цэцэрлэгийн эрхлэгчээр насаараа ажилласан нэгэн гэнэ. Биднийг Мандалговьд очиход цэцэрлэгийн удирдлагууд түүний ээж Д.Оргыг хүндэтгэн ахмадуудаа хүлээж авахтай таарч, түр саатсан. Ахмадууд ч гурван гавьяат биднийг хүндэтгэж ирлээ хэмээн баяр хөөр болов. Тус цэцэрлэгт Д.Орго 1968-1981 онд эрхлэгч хийж байжээ
Энэ үеэр Ж.Билэгтхүү ээжийнхээ талаар дурсахдаа“Миний ээж их сайн хүн байсан. Ээжтэй минь хамт ажиллаж байсан настангууд ярьдаг юм. Хүмүүс өглөө цэцэрлэгт хүүхдээ хав халтар нүүртэй, хувцас нь хиртэй өгдөг. Хэрвээ тийм хүүхэд өгвөл ээж усанд оруулаад, хувцсыг нь угаагаад цэв цэвэрхэн аав, ээжид нь хүлээлгэж өгдөг байсан. Ханиад томуу туссан байвал шар усанд оруулсан шүү гам сайн бариарай гэдэг. Ийм л хүүхдийн төлөө гэсэн чин сэтгэлээр ажиллаж байсныг настангууд минь надад ярьдаг. Би ч ээжийнхээ ажил дээр ирэх дуртай байсан. Хичээлээ тараад ээжийнхээ ажил дээр ирээд ном уншаад суучихдаг байж билээ” хэмээв.
Ийм нэгэн буянтай эмэгтэйн ойн үйл ажиллагаанаас гарсны дараа Монгол Улсын 19 дэх Ерөнхий сайд асан Ж.Наранцацралтын хөшөөг үзэж, дурсгалын зураг татуулав. Үзэх ч гэж яг хэлж болохгүй. Энэ зөвхөн миний хувьд юм. Харин Ж.Билэгтхүү болоод гурван гавьяатын хувьд дотны анд, төрсөн ахтайгаа уулзаж, өнгөрснийг эргэн санан сэтгэлээ дэвтээж буй торгон агшин. Гурван гавьяат маань Ерөнхий сайд асан Ж.Наранцацралттай нэгэн үе мөр зэрэгцэн ажиллаж байжээ. Байгаль орчны гавьяат ажилтан А.Намхай “Наранцацралт маань ингээд л цүнхээ бариад, цуваа мөрөвчлөөд явдаг байсансан. Энэ цүнхнээсээ сална гэж үгүй. Их ажилсаг, зарчимч хүн дээ” хэмээн санааширч зогсоо харагдав. Баруун гартаа цүнх, зүүн гартаа цуваа хавчуулан Дундговь аймгийг алсуур ширтэх энэ эрхэм аймгийнхаа төлөө маш их үйлсийг бүтээсэн нэгэн бөгөөд тус аймгаас гарсан анхны ерөнхий сайд. Тиймээс түүний дурсгалд зориулан гэр бүл, ах дүү, найз нөхөд нь энэхүү сүрлэг хөшөөг аймгийнхаа төвд босгосон тухай дүү Ж.Билэгтхүү нь ярьж байв.
Цагаан суварга дээрээс дэлхийг тольдмуй
Ингээд бид Мандалговиос гарч аяллаа цааш үргэлжүүллээ. Төлөвлөгөө ёсоор эхний өртөө Цагаан суварга. Тэнд Өлзийт сумын байгаль хамгаалагч Б.Бадрах биднийг тосч, Дэл ууланд хөтөч хийх учиртай. Ийнхүү бид 420 км хар зам, 27 км шороон замыг туулсаар Цагаан суварга хайрхан дээр гарав.
Тус хясаа нь олон сая жилийн турш бороонд угаагдаж, элдэв нүх хонгио, ховил жалга үүссэн долоон давхар байшингийн хэр өндөртэй хэмээн номонд бичсэн байх нь бий. Мөн Цагаан суварганы талаар өгүүлэх домог, хууч яриа ч олон. Тэрхүү домгийг энд дурдалгүй, харин уншигч авхай танд олж мэдэх боломжийг үлдээе. Говийн их өргөн уудам талыг Цагаан суварга дээрээс ажиглаж зогсоход Монгол орны зүүн хэсэг Дорнодын зах хязгаар нь үл харагдах Мэнэнгийн талтай адил дотно санагдаж, хэдэн жил нутагтаа очоогүй миний сэтгэл тайтгарах шиг болж өөрийн эрхгүй нулимс цийлэгнэж билээ. Тэртээ алсад цэлэлзэн харагдах тэнгэр нь далай мэт нүд баясган, цэвэр тунгалаг агаар нь цээж дүүргээд говийн нууцхан эрдэнэ Цагаан суварга “Миний үзэсгэлэн гоог харж цэнгэл, жаргалыг эдэл” гэсэн шиг намуухан дүнхийн байв. Энд байгалийн уран зураг хэдэн мянган жилийг элээн оршжээ. Өндөр хадан хясааны дор улаан, шаргал, цайвар өнгөөр судалтах өргөн уудам хөндий харагдана. Яг л хүний гараар улаан, цагаан, шаргал, улаан гэсэн дэс дараалалтайгаар өнгөөр ялган будсан юм шиг өвөрмөц тогтоцтой аж. Тариан түрүү шиг алтан шаргал элсээр гоёсон энэ л газарт хүн төрөлхтөн үүсч, эрин зууныг элээсэн. Энд ирсэн хэн ч өөрийн эрхгүй хүн үүсэхүйн бодолд автаж, дэлхийн нэгээхэн өнцгийг тольддог гэлтэй.
Ж.Билэгтхүү гуай Цагаан суварга дээр гарсан цагаас эхлэн үргэлж “Хальтарна шүү. Болгоомжтой байгаарай” гэж сануулна. Харин Ц.Адъяасүрэн гуай дүрсгүйхэн зангаараа хөгжөөнтэй нь аргагүй инээн энд тэнд очин Цагаан суварганы зургийг авна. Түүнийг ийнхүү зургийн аппарат мөрөвчлөн явааг та гайхах хэрэггүй. Энэ бол тэрний сонирхол. Тэрбээр бүр байгаль орчны сэдэвтэй гэрэл зургийн уралдаанд түрүүлж байсан удаатай. Ийнхүү гэрэл зургийн хорхойтонг говийн үзэсгэлэнт байгаль өөртөө дурлуулсан нь энэ. Үнэхээр ч түүний өвөрмөц тогтоцыг шагшрахгүй байхын аргагүй. Говийн зах хязгаар нь үл харагдах өргөн уудам талыг тольдохоор ирсэн хэн бүхэнд Цагаан суварга өврөө нээдэг гэлтэй.
Биднийг цагаан суварга дээр байх үед нутгийн иргэн Баатар хүүгийн хамт ирсэн юм. Түүний хүү Цагаан суваргын талаар надад нэгэн сонирхолтой бөгөөд товч түүхийг өгүүлсэн. Тэрбээр “Миний өндөр өвгүүдээс Цагаан суваргатай холбоотой олон яриа уламжлан бидэнд ирсэн. Дээхэн үед нутгийн иргэд бөхөн, цагаан гөрөөсийг авлахдаа Цагаан суварганы хавцалд шахаж авладаг байсан юм билээ” гэв. Хүүгийн үг үнэн байх талтай. Зарим эрдэмтэд говьд эртний хүмүүс амьдарч байсан бөгөөд өргөн уудам далайн туурь ч хэмээн үздэг. Тэр дундаа Дундговь аймгаас олдсон түүхийн ховор нандин дурсгал хэдэн зуугаар тоологдоно. Тэдний нэг нь бидний дараагийн зогсоол Дэл уул юм. Нутгийн унаган хүүтэй хуучилж байх хооронд байгаль хамгаалагч Б.Бадрах ч ирлээ. Ингээд бид Дэл уулын зүг хүлгийн жолоо мушгилаа.
ДЭЛ УУЛ НУУЦАА ДЭЛГЭВ.
Говь нутаг гэдэг нууцлаг эрдэнэсийн сан ажээ. Байгалийн бүрдэцийн ихэнх хэсгийг элсэн цөл эзэлдэг ч энэ газарт хүний хөл хүрээгүй үзэсгэлэнт газар олон. Дэл уулыг зорихдоо говь нутгийн үзэсгэлэнг бахдаж явав. Хараад хараад ханашгүй сайхан нутаг гэж энэ ажээ. Энэ жил бороо их орсон нь машины цонхоор харагдах говийн улаан бударгана, дэрснээс мэдэгдэнэ. Улаан бударгана багсайж, дэрс дундаж нуруутай хүнтэй эн зэрэгцэхээр өндөр ургажээ. Ийнхүү говийн салхинд элбүүлж, байгалийн сайхныг биширч явтал Дэл уул хүрэнтэж харагдлаа. Алсаас хальтхан харвал говийн тэмээн сүрэг цувран явж байна уу ч гэж андуурмаар энэ номхон бор толгод Монголын төдийгүй дэлхийн түүхийг он удаан жил хадгалсаар эдүгээ бидэнд нууцаа дэлгэсэн нь энэ.
Дэл уул Дундговь аймгийн Өлзийт сумын Тагт багийн нутагт оршдог. Баруунаас зүүн тийш 17 км, хойноосоо урагш найман км орчим сунаж тогтсон бөгөөд урд хэсгээрээ Хөнжлийн уул, хойд хэсгээрээ Цагаан суваргатай залгадаг байна. Мөн тус уул нь Монгол орны түүхийн дурсгалыг агуулсан, чухал газруудын нэг гэдгийг дахин онцолъё.Одоогийн байдлаар археологичид хүрлийн үеийн 5000 орчим хадны зураг, 20 гаруй дөрвөлжин булш, рунни, хятад, түвд, худам монгол зэрэг бичээсүүдийг илрүүлээд буй.
Бид Дэл уулыг хойд хэсгээс нь эхлэн үзэж сонирхов. Дэл уулыг занар чулуун хад бүрхэн тогтжээ. Хэд гишгээд л хурц ирмэг бүхий нимгэн нимгэн занар болон билүүн хадны хэлтэрхий хөл дор хөглөрнө. Эртний хүмүүс ийм л зүйлийг ашиглаж, зэвсэг хийн ан гөрөө хийж, ахуй амьдралынхаа хэрэгцээг хангадаг байсан болов уу гэсэн бодол өөрийн эрхгүй толгойд буусныг нуух юун. Дэл уулын байгалийн тогтоц, газар шороо, нутаг усны байдлаас нь эхлээд л эртний хүмүүсийн ул мөрийг мэдэрч болно. Эртний хүмүүс ихэвчлэн хүрэн бор өнгийн гөлгөр толь мэт хадан дээр өөрсдийн ахуй амьдрал, уламжлал, зан заншлаа сийлэн үлдээжээ. Тухайлбал, амьтны төрлөөс морь, нохой, буга, аргаль, янир, зэрлэг гахай, могой, гөрөөсийг дүрсэлсэн байв. Харин ахуй амьдралын талаар бөөгийн зан үйл, бүжиглэж буй хүн, морь унаж, нум сумаар ан ав хийж байгааг харуулжээ. Ингэхдээ эрэгтэй эмэгтэй хүмүүсийн ялгааг ч нарийн харуулж зуржээ. Түүнчлэн хоёр аварга биетэй хүний дэргэд жижиг хүмүүсийг ч дүрсэлсэн байв. Уг зургийг эрдэмтэд олон мянган жилийн тэртээ Монголд одоогийн хэллэгээр алмас амьдарч байсны нотолгоо хэмээн үздэг гэнэ. Төрөл бүрийн тамга, дүрс, хээ, зөв буруу харсан хас зэрэг тааралдаж байв. Сониуч зандаа хөтлөгдсөн МЭӨ хоёр мянган жилийн тэртээгээс хорьдугаар зууны дунд үе хүртэлх хүмүүсийн ахуй амьдрал,соёл иргэншил, ёс заншил, шүтлэгийг бахдаж явсаар нэг л мэдэхэд их үдтэй золголоо, бид. Байгаль хамгаалагч Б.Бадрах Дэл уулын гайхамшигт зургийг өнөөдөр үзэж дуусгана гэвэл барагдахгүй гэдгийг ч сануулав. Үнэхээр Дэл уулын уран зургийн галлерей барагдахгүй ажээ. Энэ үеэр Ц.Адъяасүрэн “Хадны зургийг хийц, зураачийн ур чадварыг харахад нэг, хоёр хүний л бүтээл. Яг л нэг хүн урнаар зурсан нь харагдаж байна. Мөн байгалиа шүтдэг сэтгэхүй зурганд шингэсэн нь мэдрэгдсэн. Хүний амьдралын эх үүсвэр байгальтай салшгүй холбоотой. Тэр үеийн амьдралын эх үүсвэр байгаль гэдэг агуулгыг шингээсэн зургууд олон харагдсан. Тэгэхээр бид энэ зургийг салангад утгаар биш аж амьдрал, эко системийн хандлагаар нь авч үнэлгээ хийх ёстой. Энэ бол байгаль талаасаа ч, соёлын өв талаасаа ч ховор нандин зүйл юм. Тэр үеийн хүмүүс байгаль дэлхийг хамгаалж, үлдээж чаджээ. Тиймээс бид бас дахиад хэдэн мянган жил хадгалж, үр хойчдоо үлдээхийн тулд үнэлгээ хийж, аль болох хамгаалалтад авахын төлөө ажиллах нь зүйн хэрэг” гэв.
Говь нутаг гэдэг нууцлаг эрдэнэсийн сан ажээ. Байгалийн бүрдэцийн ихэнх хэсгийг элсэн цөл эзэлдэг ч энэ газарт хүний хөл хүрээгүй үзэсгэлэнт газар олон. Дэл уулыг зорихдоо говь нутгийн үзэсгэлэнг бахдаж явав. Хараад хараад ханашгүй сайхан нутаг гэж энэ ажээ. Энэ жил бороо их орсон нь машины цонхоор харагдах говийн улаан бударгана, дэрснээс мэдэгдэнэ. Улаан бударгана багсайж, дэрс дундаж нуруутай хүнтэй эн зэрэгцэхээр өндөр ургажээ. Ийнхүү говийн салхинд элбүүлж, байгалийн сайхныг биширч явтал Дэл уул хүрэнтэж харагдлаа. Алсаас хальтхан харвал говийн тэмээн сүрэг цувран явж байна уу ч гэж андуурмаар энэ номхон бор толгод Монголын төдийгүй дэлхийн түүхийг он удаан жил хадгалсаар эдүгээ бидэнд нууцаа дэлгэсэн нь энэ.
Дэл уул Дундговь аймгийн Өлзийт сумын Тагт багийн нутагт оршдог. Баруунаас зүүн тийш 17 км, хойноосоо урагш найман км орчим сунаж тогтсон бөгөөд урд хэсгээрээ Хөнжлийн уул, хойд хэсгээрээ Цагаан суваргатай залгадаг байна. Мөн тус уул нь Монгол орны түүхийн дурсгалыг агуулсан, чухал газруудын нэг гэдгийг дахин онцолъё.Одоогийн байдлаар археологичид хүрлийн үеийн 5000 орчим хадны зураг, 20 гаруй дөрвөлжин булш, рунни, хятад, түвд, худам монгол зэрэг бичээсүүдийг илрүүлээд буй.
Бид Дэл уулыг хойд хэсгээс нь эхлэн үзэж сонирхов. Дэл уулыг занар чулуун хад бүрхэн тогтжээ. Хэд гишгээд л хурц ирмэг бүхий нимгэн нимгэн занар болон билүүн хадны хэлтэрхий хөл дор хөглөрнө. Эртний хүмүүс ийм л зүйлийг ашиглаж, зэвсэг хийн ан гөрөө хийж, ахуй амьдралынхаа хэрэгцээг хангадаг байсан болов уу гэсэн бодол өөрийн эрхгүй толгойд буусныг нуух юун. Дэл уулын байгалийн тогтоц, газар шороо, нутаг усны байдлаас нь эхлээд л эртний хүмүүсийн ул мөрийг мэдэрч болно. Эртний хүмүүс ихэвчлэн хүрэн бор өнгийн гөлгөр толь мэт хадан дээр өөрсдийн ахуй амьдрал, уламжлал, зан заншлаа сийлэн үлдээжээ. Тухайлбал, амьтны төрлөөс морь, нохой, буга, аргаль, янир, зэрлэг гахай, могой, гөрөөсийг дүрсэлсэн байв. Харин ахуй амьдралын талаар бөөгийн зан үйл, бүжиглэж буй хүн, морь унаж, нум сумаар ан ав хийж байгааг харуулжээ. Ингэхдээ эрэгтэй эмэгтэй хүмүүсийн ялгааг ч нарийн харуулж зуржээ. Түүнчлэн хоёр аварга биетэй хүний дэргэд жижиг хүмүүсийг ч дүрсэлсэн байв. Уг зургийг эрдэмтэд олон мянган жилийн тэртээ Монголд одоогийн хэллэгээр алмас амьдарч байсны нотолгоо хэмээн үздэг гэнэ. Төрөл бүрийн тамга, дүрс, хээ, зөв буруу харсан хас зэрэг тааралдаж байв. Сониуч зандаа хөтлөгдсөн МЭӨ хоёр мянган жилийн тэртээгээс хорьдугаар зууны дунд үе хүртэлх хүмүүсийн ахуй амьдрал,соёл иргэншил, ёс заншил, шүтлэгийг бахдаж явсаар нэг л мэдэхэд их үдтэй золголоо, бид. Байгаль хамгаалагч Б.Бадрах Дэл уулын гайхамшигт зургийг өнөөдөр үзэж дуусгана гэвэл барагдахгүй гэдгийг ч сануулав. Үнэхээр Дэл уулын уран зургийн галлерей барагдахгүй ажээ. Энэ үеэр Ц.Адъяасүрэн “Хадны зургийг хийц, зураачийн ур чадварыг харахад нэг, хоёр хүний л бүтээл. Яг л нэг хүн урнаар зурсан нь харагдаж байна. Мөн байгалиа шүтдэг сэтгэхүй зурганд шингэсэн нь мэдрэгдсэн. Хүний амьдралын эх үүсвэр байгальтай салшгүй холбоотой. Тэр үеийн амьдралын эх үүсвэр байгаль гэдэг агуулгыг шингээсэн зургууд олон харагдсан. Тэгэхээр бид энэ зургийг салангад утгаар биш аж амьдрал, эко системийн хандлагаар нь авч үнэлгээ хийх ёстой. Энэ бол байгаль талаасаа ч, соёлын өв талаасаа ч ховор нандин зүйл юм. Тэр үеийн хүмүүс байгаль дэлхийг хамгаалж, үлдээж чаджээ. Тиймээс бид бас дахиад хэдэн мянган жил хадгалж, үр хойчдоо үлдээхийн тулд үнэлгээ хийж, аль болох хамгаалалтад авахын төлөө ажиллах нь зүйн хэрэг” гэв.
“ХАРАМЧИЙНХАН”.
Өдрийн наран аль хэдийнэ бууж, харуй бүрий орчлон ертөнцийг бүрхэн, хамт явагсад бие биенийхээ царайг олж харахтай, үгүйтэй болсон үест зэл дүүрэн тэмээтэй хот дүүрэн хоньтой малчны хотонд бид саатлаа. Отрын жижигхэн гэрийн хаяагаар хонь, ямаан сүрэг идээшилж, говийн бор тэмээд салхи сөрөн зогсож харагдав. Энэ бол бидний хонох айл. Говийн ганц харамч С.Батбуянгийнх. Говьдоо цуутай баян харамч С.Батбуян жилийн дөрвөн улиралд Дэл уулаа бараадан малаа хариулж, нүүдэллэн амьдардаг. Түүнийг ийнхүү баян харамч хэмээх болсон минь учиртай. Орсон гарсан хүнтэй мэндтэй, нүдээрээ инээсэн говийн эгэл малчин энэ эр үе удам дамжин Дэл уулаа хамгаалж байгаа гэнэ. Өсөж, төрсөн нутгаа гэсэндээ өөрийн амь, амьдралаа үл хайрлан сайн дураараа Дэл уулаа хамгаалан байгаа энэ хүнтэй ярилцаж суухад Ардын уран зохиолч, төрийн шагналт Дөнгөтийн Цоодолын “Харамчийнхны дууль” шүлэг санаанд минь бууж, түүнийг ийнхүү нэрлэсэн юм. Түүнд энэ насаараа эдэлж барамгүй эд хөрөнгө гэж байхгүй. Харин энэ насандаа эрээд ч оломгүй агуу зүрх сэтгэл бий. Түүнийг төрсөн нутаг ус, эх орноо гэсэн халуун сэтгэлээр нь энэ хорвоогийн хамгийн баян хүн гэлтэй. Түүнд юу байна вэ гэвэл нутаг усаа гэсэн чин сэтгэл л байна.
Биднийг хоноглох айлынхаа гадаа ирэхэд өрхийн тэргүүн Батбуян гэргийнхээ хамт монгол ёс уламжлалаараа гэрээсээ гарч ирэн уриалгахан хүлээн авсан юм. Гэрийн хаалгыг татвал ингэний хоормогны үнэр хамар сэтлэм сэнгэнэхийг үзэхэд говийн айлууд тэмээгээ хараахан тавиагүй нь илэрхий. Отрын гэрийн баруун талд жижиг модон ор, орны дээхэн талд телевиз харагдав. Харин гэрийн хойморьт өнөө үеийн хөдөөгийн айлд жирийн үзэгдэл болсон хар телефон утас заларч, зүүн хатавчинд айрагны модон сав, баруун хатавчинд ууттай аарц өлгөжээ. Гэр доторх хэрэгсэл бүрээс малчдын ахуй амьдралын өнгө аяс мэдрэгдэж, нээрэн л отрын гэр ийм байдаг даа гэж санагдуулж байлаа. Өвсний соргогийг дагаж, малаа даган нүүдэллэдэг учраас илүү дутуу тавилгагүй, авсаархан гэрийг оторт гарахдаа бэлддэг. Батбуянгийн эхнэр А.Дуламсүрэн тас хийсэн яриатай, зан сайтай, хурдан хөдөлгөөнтэй, зочломтгой гэж жигтэйхэн нэгэн. Тэрбээр холын гийчдээ халуун хоол, цай, говийн хуруу зузаан ааруул, шинэхэн өрмөөр дайлсан.
Хэн ч харсан энгийн л нэг малчин байна гэхээр Батбуянгийн байгаль хамгаалагч болсон түүх яагаад ч юм надад сонин санагдаж билээ. Тэрбээр “Хүүхэнүүд” овгийн Бичээчийн Сумъяа гэх хүний үр удам бөгөөд бага байхын малд дуртай, малын хотноос салдаггүй хүүхэд байжээ. Малд хорхойтой зан нь эцэг эхийнхээ гал голомтыг залгаж, төрсөн нутгаа сахин малчин болоход нь нөлөөлсөн гэнэ. Энэ тухайгаа “Манайхан өндөр дээд үеэсээ эхлэн үе удмаараа энэ Дэл Хөнжлийн ууландаа мал аж ахуй эрхлэн амьдарч,ирсэн хүмүүс. Би ч гэсэн энэ нутагтаа малаа маллаж тэднийхээ захиж хэлж байсны дагуу энэ нутаг орноо хүндэтгэн хайрлан хамгаалж байгаа хүн, манай нутаг бол бусдаас арай өвөрмөц нутаг” хэмээн өгүүлэв. Батбуян эхээсээ дөрвүүлээ. Том ах Чойдог нь мөн малчин, дараагийн ах Батмөнх, дүү Отгонбаяр нар нь хотод амьдардаг байна. Гэхдээ тэдний ах дүүс их хотыг бараадсан ч төрсөн нутаг усныхаа төлөө олон ажил хийдэг. Ах Батмөнх нь “Дэл уулын гайхамшиг” төрийн бус байгууллагын гүйцэтгэх захирлаар ажилладаг бөгөөд Дэл уулаа хамгаалах, Дэл уулын түүх соёлын үнэт дурсгалыг олонд таниулахыг зорилгоо болгодог. Тэрбээр жил бүр гадаад дотоодын эрдэмтэн мэргэд, судлаачид, хэвлэл мэдээллийнхэн, урлаг соёлынхон зэрэг төрөл бүрийн хүмүүсийг зохион байгуулалттайгаар Дэл ууландаа авч ирдэг. Түүний ээлжит нэгэн зочин нь бид билээ. Энэ мэтчилэн “Хүүхэнүүд” овгийн үр удам Дэл уулаа хамгаалах үйлсэд өөрсдийн чадах зүйлсээрээ хувь нэмрээ оруулсаар байгаа ажээ. Бидэнтэй хамт яваа Ж.Билэгтхүү гуай болон Ж.Наранцацралт асан ч энэ овгийнхны хүмүүс юм билээ.
Балчир бага насандаа эх нутагтаа эрхлэхдээ Дэл уулынхаа билүү хадны зургаар тоглодог байсан Батбуян хүү эрийн цээнд хүрч нэг л өдөр нутаг усаа хамгаалах хүсэлд автах болжээ. Ингэж бодсоны эцэст өөрийн хүсэл сонирхолоор малаа маллаж, Дэл уулаа хамгаалж үлдэхээр шийдсэн аж. Түүний сэтгэлийг эмзэглүүлж явдаг нэг зүйл байдаг гэнэ. Нутгийнх нь баялагт шунасан компани, хувиараа алт олборлогчид хайгуул хийж байгаа нэрийдлээр уул усыг нь эвдэлж сүйтгэжээ. Тодруулбал, “Монгол газар” компанийн ажилчид хайгуул хийж Дэл уулын хойд хэсгийн хэд хэд газрыг хөрөөний ир шиг сэтэлж, нөхөн сэргээлт хийлгүй орхисон байна. Батбуян энэхүү буруу үйл ажиллагааг нутаг орныхоо хүмүүстэй нийлж эсэргүүцэн хувиараа алт олборлогчдыг хөөж явуулсан удаатай. Хажуу зэргэлдээ аймгаас нь алт олборлохоор ирсэн нинжа нарыг нутгийн захиргаанд мэдэгдэж, Дэл уулаа хамгаалан үлдсэн тухайгаа бидэнд хүүрнэсэн. Эх нутгийнхаа төлөө амиа ч хайрлахгүй зүтгэж яваа малчин Батбуянгийн хүүхэд насны сонирхолтой дурсамжийг гэргий А.Дуламсүрэн нь ярив. “Хадам ээж минь надад нэг удаа хэлж байсан юм. Манай Батбуян угийн малд их дөртэй хүүхэд. Батбуян, Батмөнх хоёр сургуулиасаа ирэхээрээ ах нь шууд гэр рүүгээ гүйж байхад Батбуян малын хот руу л явдаг хүүхэд байсан. Тэгэхээр багийн малын хүн болох тавилантай хүүхэд гэж хадам ээж минь нэг удаа ярьсан” хэмээн бидэнд хуучилсан юм. Хичээлээсээ ирээд л малын хот руу зүглэдэг байсан хүү байгаль хамгаалагч болоод зогсохгүй өөрийн хүүгээ ч байгаль хамгаалагч болгожээ. Түүний хүү бол бидэнд газарчилсан Б.Бадрах гэдгийг бид Батбуянгийнд ирсэн хойноо мэдсэн. Аавыгаа хуулсан юм шиг дуурайсан энэ залуу Эко-Ази их сургуулийн магистрын хоёрдугаар курсийн оюутан. Өөрийн хүсэл сонирхолын дагуу байгаль хамгаалагч болохоор шийдэж, мэргэжлээрээ суралцаж байгаа тухайгаа бидэнд хэлсэн юм. Тэр Дэл уул, Цагаан суваргыг хамгаалж байгаа Өлзийт сумын улсад данстай ганц байгаль хамгаалагч. Хүүхдийн хүмүүжилд эцэг, эхийн зан араншин нөлөөлдөг гэдэг. Тэгвэл Бадрахын амьдралд аав нь өөрийн биеэр үлгэр дуурайл болжээ. Бадрах хүүхэд ахуй цагаа идэвхтэн байгаль хамгаалагчийн гэрт өнгөрөөсөн нь түүнийг эргэлт буцалтгүйгээр байгаль хамгаалагч гэдэг эрхэм мэргэжлийг сонгоход хүргэсэн байна. Бадрах “Миний аав идэвхтэн байгаль хамгаалагч 16 жил хийсэн. Тухайн үеийн ойн цагдаа байсан юм шиг л санагддаг. Байгаль хамгаалагчийг төрийн албан хаагч болгоогүй байхад идэвхтэн байгаль хамгаалагч хийсэн. Одоо бол төрийн албан хаагч болсон” гэв. Өлзийт суманд Бадрахаас гадна гурван идэвхтэн байгаль хамгаалагч ажилладаг.
Тус сум нь газар нутгийнхаа хэмжээгээр аймагтаа нэгдүгээрт, улсын хэмжээнд тавдугаарт ордог. Түүнээс одоогийн байдлаар нийт газар нутгийнхаа 60 хувийг орон нутгийн тусгай хамгаалалтад авч чаджээ. Бидний аялсан Дэл, Хөнжлийн уул, Цагаан суварга нь аймгийн тусгай хамгаалалтад байдаг. Түүнээс болж уул уурхайн компаниуд алт олборлох зэргээр газар нутгийг нь сүйтгэх болсонд Бадрах залуу байгаль хамгаалагчийн хувьд тун эмзэглэдэг тухайгаа бидэнд хуваалцсан. Одоо харин түүний чин хүсэл гэвэл Дэл, Хөнжлийн уулаа улсын тусгай хамгаалалтад оруулах гэнэ. Хэрвээ Дэл уулыг улсын тусгай хамгаалалтад авбал хамгааллын зэрэглэл өсч, уул уурхайн зөвшөөрөл нэг ч компанид олгохгүй болох ажээ. Говийн алдарт Цагаан суварга дээр албан бус тоогоор жилд 7000 гаруй гадаадын болон дотоодын жуулчин ирдэг гэсэн. Түүнтэй залгаа Дэл ууланд Монголын улаан номонд орсон аргаль, янгир, хар сүүлт нутаглахаас гадна олон төрлийн эмийн ургамал ургадаг юм билээ. Түүнээс гадна тус ууланд Монголын төдийгүй дэлхийн түүхийг хадгалсан хадны зураг оршин буй. Тиймээс энэхүү уулыг улсын тусгай хамгаалалтад авах нь Монголчуудын дэлхийн өмнө хүлээх үүргийн нэг мөн гэлтэй.
Дэлхийн түүхийг цээжээрээ хамгаалсан үе дамжсан баян “харамчийнхан”-ны түүхийг дурсахад ийм байна. Эцгээс хүүд уламжлагдан үлддэг монгол ёс заншлаа дээдлэн үлдсэн Батбуянгийнхны гэр бүлээр бахархахгүй байхын аргагүй. Ийнхүү орчин цагт ч “харамчийнхан” буу бариад дайнд мордохгүй ч эх орон, нутаг усаа үе дамжин хамгаалсаар байна. Бид идэвхтэн байгаль хамгаалагч Батбуянгийнхаас гарч Дэл, Хөнжил уулыг холбосон Хөөврийн хөндийг сонирхов. Энд ховордсон ургамлын тоонд аль хэдийнэ эрэмбэлэгдсэн заг эх нутгийнхаа намуухан салхинд бүүвэйлэгдэн сагсайн ургажээ. Ингээд бид дэргэдээс нь улсад нэрд гарсан олон арван урлаг соёл, утга зохиол, хөдөлмөрийн гавъяат цолтнууд төрж гарсан Баянхайрханд мөргөж, их хотын зүг хүлгийн жолоо залсан.
Өдрийн наран аль хэдийнэ бууж, харуй бүрий орчлон ертөнцийг бүрхэн, хамт явагсад бие биенийхээ царайг олж харахтай, үгүйтэй болсон үест зэл дүүрэн тэмээтэй хот дүүрэн хоньтой малчны хотонд бид саатлаа. Отрын жижигхэн гэрийн хаяагаар хонь, ямаан сүрэг идээшилж, говийн бор тэмээд салхи сөрөн зогсож харагдав. Энэ бол бидний хонох айл. Говийн ганц харамч С.Батбуянгийнх. Говьдоо цуутай баян харамч С.Батбуян жилийн дөрвөн улиралд Дэл уулаа бараадан малаа хариулж, нүүдэллэн амьдардаг. Түүнийг ийнхүү баян харамч хэмээх болсон минь учиртай. Орсон гарсан хүнтэй мэндтэй, нүдээрээ инээсэн говийн эгэл малчин энэ эр үе удам дамжин Дэл уулаа хамгаалж байгаа гэнэ. Өсөж, төрсөн нутгаа гэсэндээ өөрийн амь, амьдралаа үл хайрлан сайн дураараа Дэл уулаа хамгаалан байгаа энэ хүнтэй ярилцаж суухад Ардын уран зохиолч, төрийн шагналт Дөнгөтийн Цоодолын “Харамчийнхны дууль” шүлэг санаанд минь бууж, түүнийг ийнхүү нэрлэсэн юм. Түүнд энэ насаараа эдэлж барамгүй эд хөрөнгө гэж байхгүй. Харин энэ насандаа эрээд ч оломгүй агуу зүрх сэтгэл бий. Түүнийг төрсөн нутаг ус, эх орноо гэсэн халуун сэтгэлээр нь энэ хорвоогийн хамгийн баян хүн гэлтэй. Түүнд юу байна вэ гэвэл нутаг усаа гэсэн чин сэтгэл л байна.
Биднийг хоноглох айлынхаа гадаа ирэхэд өрхийн тэргүүн Батбуян гэргийнхээ хамт монгол ёс уламжлалаараа гэрээсээ гарч ирэн уриалгахан хүлээн авсан юм. Гэрийн хаалгыг татвал ингэний хоормогны үнэр хамар сэтлэм сэнгэнэхийг үзэхэд говийн айлууд тэмээгээ хараахан тавиагүй нь илэрхий. Отрын гэрийн баруун талд жижиг модон ор, орны дээхэн талд телевиз харагдав. Харин гэрийн хойморьт өнөө үеийн хөдөөгийн айлд жирийн үзэгдэл болсон хар телефон утас заларч, зүүн хатавчинд айрагны модон сав, баруун хатавчинд ууттай аарц өлгөжээ. Гэр доторх хэрэгсэл бүрээс малчдын ахуй амьдралын өнгө аяс мэдрэгдэж, нээрэн л отрын гэр ийм байдаг даа гэж санагдуулж байлаа. Өвсний соргогийг дагаж, малаа даган нүүдэллэдэг учраас илүү дутуу тавилгагүй, авсаархан гэрийг оторт гарахдаа бэлддэг. Батбуянгийн эхнэр А.Дуламсүрэн тас хийсэн яриатай, зан сайтай, хурдан хөдөлгөөнтэй, зочломтгой гэж жигтэйхэн нэгэн. Тэрбээр холын гийчдээ халуун хоол, цай, говийн хуруу зузаан ааруул, шинэхэн өрмөөр дайлсан.
Хэн ч харсан энгийн л нэг малчин байна гэхээр Батбуянгийн байгаль хамгаалагч болсон түүх яагаад ч юм надад сонин санагдаж билээ. Тэрбээр “Хүүхэнүүд” овгийн Бичээчийн Сумъяа гэх хүний үр удам бөгөөд бага байхын малд дуртай, малын хотноос салдаггүй хүүхэд байжээ. Малд хорхойтой зан нь эцэг эхийнхээ гал голомтыг залгаж, төрсөн нутгаа сахин малчин болоход нь нөлөөлсөн гэнэ. Энэ тухайгаа “Манайхан өндөр дээд үеэсээ эхлэн үе удмаараа энэ Дэл Хөнжлийн ууландаа мал аж ахуй эрхлэн амьдарч,ирсэн хүмүүс. Би ч гэсэн энэ нутагтаа малаа маллаж тэднийхээ захиж хэлж байсны дагуу энэ нутаг орноо хүндэтгэн хайрлан хамгаалж байгаа хүн, манай нутаг бол бусдаас арай өвөрмөц нутаг” хэмээн өгүүлэв. Батбуян эхээсээ дөрвүүлээ. Том ах Чойдог нь мөн малчин, дараагийн ах Батмөнх, дүү Отгонбаяр нар нь хотод амьдардаг байна. Гэхдээ тэдний ах дүүс их хотыг бараадсан ч төрсөн нутаг усныхаа төлөө олон ажил хийдэг. Ах Батмөнх нь “Дэл уулын гайхамшиг” төрийн бус байгууллагын гүйцэтгэх захирлаар ажилладаг бөгөөд Дэл уулаа хамгаалах, Дэл уулын түүх соёлын үнэт дурсгалыг олонд таниулахыг зорилгоо болгодог. Тэрбээр жил бүр гадаад дотоодын эрдэмтэн мэргэд, судлаачид, хэвлэл мэдээллийнхэн, урлаг соёлынхон зэрэг төрөл бүрийн хүмүүсийг зохион байгуулалттайгаар Дэл ууландаа авч ирдэг. Түүний ээлжит нэгэн зочин нь бид билээ. Энэ мэтчилэн “Хүүхэнүүд” овгийн үр удам Дэл уулаа хамгаалах үйлсэд өөрсдийн чадах зүйлсээрээ хувь нэмрээ оруулсаар байгаа ажээ. Бидэнтэй хамт яваа Ж.Билэгтхүү гуай болон Ж.Наранцацралт асан ч энэ овгийнхны хүмүүс юм билээ.
Балчир бага насандаа эх нутагтаа эрхлэхдээ Дэл уулынхаа билүү хадны зургаар тоглодог байсан Батбуян хүү эрийн цээнд хүрч нэг л өдөр нутаг усаа хамгаалах хүсэлд автах болжээ. Ингэж бодсоны эцэст өөрийн хүсэл сонирхолоор малаа маллаж, Дэл уулаа хамгаалж үлдэхээр шийдсэн аж. Түүний сэтгэлийг эмзэглүүлж явдаг нэг зүйл байдаг гэнэ. Нутгийнх нь баялагт шунасан компани, хувиараа алт олборлогчид хайгуул хийж байгаа нэрийдлээр уул усыг нь эвдэлж сүйтгэжээ. Тодруулбал, “Монгол газар” компанийн ажилчид хайгуул хийж Дэл уулын хойд хэсгийн хэд хэд газрыг хөрөөний ир шиг сэтэлж, нөхөн сэргээлт хийлгүй орхисон байна. Батбуян энэхүү буруу үйл ажиллагааг нутаг орныхоо хүмүүстэй нийлж эсэргүүцэн хувиараа алт олборлогчдыг хөөж явуулсан удаатай. Хажуу зэргэлдээ аймгаас нь алт олборлохоор ирсэн нинжа нарыг нутгийн захиргаанд мэдэгдэж, Дэл уулаа хамгаалан үлдсэн тухайгаа бидэнд хүүрнэсэн. Эх нутгийнхаа төлөө амиа ч хайрлахгүй зүтгэж яваа малчин Батбуянгийн хүүхэд насны сонирхолтой дурсамжийг гэргий А.Дуламсүрэн нь ярив. “Хадам ээж минь надад нэг удаа хэлж байсан юм. Манай Батбуян угийн малд их дөртэй хүүхэд. Батбуян, Батмөнх хоёр сургуулиасаа ирэхээрээ ах нь шууд гэр рүүгээ гүйж байхад Батбуян малын хот руу л явдаг хүүхэд байсан. Тэгэхээр багийн малын хүн болох тавилантай хүүхэд гэж хадам ээж минь нэг удаа ярьсан” хэмээн бидэнд хуучилсан юм. Хичээлээсээ ирээд л малын хот руу зүглэдэг байсан хүү байгаль хамгаалагч болоод зогсохгүй өөрийн хүүгээ ч байгаль хамгаалагч болгожээ. Түүний хүү бол бидэнд газарчилсан Б.Бадрах гэдгийг бид Батбуянгийнд ирсэн хойноо мэдсэн. Аавыгаа хуулсан юм шиг дуурайсан энэ залуу Эко-Ази их сургуулийн магистрын хоёрдугаар курсийн оюутан. Өөрийн хүсэл сонирхолын дагуу байгаль хамгаалагч болохоор шийдэж, мэргэжлээрээ суралцаж байгаа тухайгаа бидэнд хэлсэн юм. Тэр Дэл уул, Цагаан суваргыг хамгаалж байгаа Өлзийт сумын улсад данстай ганц байгаль хамгаалагч. Хүүхдийн хүмүүжилд эцэг, эхийн зан араншин нөлөөлдөг гэдэг. Тэгвэл Бадрахын амьдралд аав нь өөрийн биеэр үлгэр дуурайл болжээ. Бадрах хүүхэд ахуй цагаа идэвхтэн байгаль хамгаалагчийн гэрт өнгөрөөсөн нь түүнийг эргэлт буцалтгүйгээр байгаль хамгаалагч гэдэг эрхэм мэргэжлийг сонгоход хүргэсэн байна. Бадрах “Миний аав идэвхтэн байгаль хамгаалагч 16 жил хийсэн. Тухайн үеийн ойн цагдаа байсан юм шиг л санагддаг. Байгаль хамгаалагчийг төрийн албан хаагч болгоогүй байхад идэвхтэн байгаль хамгаалагч хийсэн. Одоо бол төрийн албан хаагч болсон” гэв. Өлзийт суманд Бадрахаас гадна гурван идэвхтэн байгаль хамгаалагч ажилладаг.
Тус сум нь газар нутгийнхаа хэмжээгээр аймагтаа нэгдүгээрт, улсын хэмжээнд тавдугаарт ордог. Түүнээс одоогийн байдлаар нийт газар нутгийнхаа 60 хувийг орон нутгийн тусгай хамгаалалтад авч чаджээ. Бидний аялсан Дэл, Хөнжлийн уул, Цагаан суварга нь аймгийн тусгай хамгаалалтад байдаг. Түүнээс болж уул уурхайн компаниуд алт олборлох зэргээр газар нутгийг нь сүйтгэх болсонд Бадрах залуу байгаль хамгаалагчийн хувьд тун эмзэглэдэг тухайгаа бидэнд хуваалцсан. Одоо харин түүний чин хүсэл гэвэл Дэл, Хөнжлийн уулаа улсын тусгай хамгаалалтад оруулах гэнэ. Хэрвээ Дэл уулыг улсын тусгай хамгаалалтад авбал хамгааллын зэрэглэл өсч, уул уурхайн зөвшөөрөл нэг ч компанид олгохгүй болох ажээ. Говийн алдарт Цагаан суварга дээр албан бус тоогоор жилд 7000 гаруй гадаадын болон дотоодын жуулчин ирдэг гэсэн. Түүнтэй залгаа Дэл ууланд Монголын улаан номонд орсон аргаль, янгир, хар сүүлт нутаглахаас гадна олон төрлийн эмийн ургамал ургадаг юм билээ. Түүнээс гадна тус ууланд Монголын төдийгүй дэлхийн түүхийг хадгалсан хадны зураг оршин буй. Тиймээс энэхүү уулыг улсын тусгай хамгаалалтад авах нь Монголчуудын дэлхийн өмнө хүлээх үүргийн нэг мөн гэлтэй.
Дэлхийн түүхийг цээжээрээ хамгаалсан үе дамжсан баян “харамчийнхан”-ны түүхийг дурсахад ийм байна. Эцгээс хүүд уламжлагдан үлддэг монгол ёс заншлаа дээдлэн үлдсэн Батбуянгийнхны гэр бүлээр бахархахгүй байхын аргагүй. Ийнхүү орчин цагт ч “харамчийнхан” буу бариад дайнд мордохгүй ч эх орон, нутаг усаа үе дамжин хамгаалсаар байна. Бид идэвхтэн байгаль хамгаалагч Батбуянгийнхаас гарч Дэл, Хөнжил уулыг холбосон Хөөврийн хөндийг сонирхов. Энд ховордсон ургамлын тоонд аль хэдийнэ эрэмбэлэгдсэн заг эх нутгийнхаа намуухан салхинд бүүвэйлэгдэн сагсайн ургажээ. Ингээд бид дэргэдээс нь улсад нэрд гарсан олон арван урлаг соёл, утга зохиол, хөдөлмөрийн гавъяат цолтнууд төрж гарсан Баянхайрханд мөргөж, их хотын зүг хүлгийн жолоо залсан.
ЭРГЭЖ ИРНЭЭ ДЭЛ УУЛ МИНЬ.
Энэхүү аялал маань богинохон ч хорвоогийн сайн сайхан бүхэнтэй танилцуулсан гайхамшигтай аялал байлаа. Энгийн бүхнээс агуу зүйл эхэлнэ гэдэг дээ. Говийн шаргал элсэн дунд ертөнцийн гайхамшиг, хүний дээд нуугдан байдаг ажээ. Аргагүй биз хүн эндээс үүсч, ертөнц эндээс эхэлсэн юм хойно. Говийн байгаль үзэсгэлэнтэй, говийн хүний сэтгэл баян байхгүй гээд ч яах вэ. Баяртай говийн ганц “харамчийнхан” минь. Дараа уулзахын ерөөл өргөе. Баяртай Дэлхийн өвийг нандигнан хадгалсан Дэл уул минь. Дэлхийн уулыг дэлхий хамгаалалтдаа авах цагт чамайг дахин сурвалжилж уулзъя.
Н.Батзаяа
2016 он.
Энэхүү аялал маань богинохон ч хорвоогийн сайн сайхан бүхэнтэй танилцуулсан гайхамшигтай аялал байлаа. Энгийн бүхнээс агуу зүйл эхэлнэ гэдэг дээ. Говийн шаргал элсэн дунд ертөнцийн гайхамшиг, хүний дээд нуугдан байдаг ажээ. Аргагүй биз хүн эндээс үүсч, ертөнц эндээс эхэлсэн юм хойно. Говийн байгаль үзэсгэлэнтэй, говийн хүний сэтгэл баян байхгүй гээд ч яах вэ. Баяртай говийн ганц “харамчийнхан” минь. Дараа уулзахын ерөөл өргөе. Баяртай Дэлхийн өвийг нандигнан хадгалсан Дэл уул минь. Дэлхийн уулыг дэлхий хамгаалалтдаа авах цагт чамайг дахин сурвалжилж уулзъя.
Н.Батзаяа
2016 он.
No comments:
Post a Comment